از آنجا که تفسیر الخمس مائة آیة من القرآن از مُقاتل بن سلیمان متوفای 150 ه .ق. نخستین تفسیر فقهی موجود به شمار می‏رود و به لحاظ قدمت، از اهمیت زیادی برخوردار است؛ از این رو، پس از شناسایی و تهیه نسخه خطی آن از کتابخانه بریتانیا (The British Library) به معرفی آن اقدام کردیم.
در این جستار، نخست، «مُقاتل بن سلیمان» و سپس «تفسیر فقهی» او معرفی شده است. برای معرفی مقاتل، «فضایِ سیاسی ـ فرهنگی عصر او»، «شخصیّت»، «مذهب»، «استادان»، «شاگردان» و «آثار وی» به طور مستند شناسانده شده و در معرفی این تفسیر «ساختار کلّیِ اثر»، «مبانی استنباط»، «روش تفسیری» و «دیدگاههای علوم قرآنی مؤلّف» تبیین گردیده است.
در این پژوهش، ضمن تحلیل و بررسی آرای مقاتل در «اسباب النزول»، «نسخ»، «محکم و متشابه»، «وجوه القرآن» و «تقدیم و تأخیر» در برخی موارد، به نقد آنها پرداخته‏ایم. همچنین، میزان تأثیرپذیریِ مقاتل از پیشینیان و تأثیرگذاریِ وی بر مفسّران بعدی تبیین شده است و در نهایت، ضمن ارزیابی کلّی این تفسیر، نکات مثبت و ضعفهای آن را برشمرده‏ایم.

تفسیر، مفسّران، علوم قرآنی، احکام القرآن، مُقاتل بن سلیمان.

ابوالحسن، مقاتل بن سلیمان بن بشیر اَزدی خراسانی، از بزرگان دانش تفسیر، در شهر بلخ به دنیا آمد و در همان دیار پرورش یافت، سپس به مرو رفت و بخشی از عمر خود را در آنجا به تعلیم و تعلّم پرداخت. مرحله دوم زندگی مقاتل که در واقع، آخرین مرحله زندگی اوست، دوران پس از مهاجرت وی از خراسان به عراق است که با سپری شدن این مرحله، در سال 150 ه .ق.، از دنیا رفت.(1)
از آنجا که نکات متعدّدی از زندگی و شخصیت مقاتل بن سلیمان مبهم و یا مورد اختلاف است، در این جستار، افزون بر یادکرد نکات روشن زندگی او، می‏کوشیم با استناد به قرائن و شواهد، تا اندازه‏ای، نکات مبهم را نیز روشن سازیم.
تاریخ ولادت مقاتل به درستی، روشن نیست؛ برخی گزارشها حکایت از آن دارد که تولد وی خلال سالهای 97 تا 106 ه .ق. بوده است.(2) با این حال، شماری از قرائن و شواهد گویای آن است که تولد او حدود سالهای 70 تا 80 ه .ق. بوده است:
1. خلیلی(3) درباره مقاتل می‏گوید: «هو قدیم معمَّر».(4) از ابوصالح، هُذیل بن حبیب،(1) پرسش شد: چرا مقاتل با اینکه کهنسال‏تر از سُفیان ثوری(2) بوده در تفسیر از وی روایت دارد؟ ابوصالح گفت: مقاتل از کسانی بود که عمری طولانی داشت و از کوچک و بزرگ، مطلب می‏نوشت.(3)
این دو گزارش به روشنی از عُمرِ طولانی مقاتل حکایت دارد؛ به کسی که کمتر از هشتاد سال عمر دارد، «معمَّر» گفته نمی‏شود، بلکه این وصف، درباره کسانی با سنّی حدود نود سال و بالاتر هستند، به کار می‏رود(4) و به ندرت درباره اشخاصی که حدود هشتاد سال دارند، نیز به کار رفته است.(5)
بنابراین، اگر مقاتل در سن هشتاد سالگی از دنیا رفته باشد، با توجّه به سال وفات وی (150 ه .ق.) باید گفت، حدود سال 70 ه .ق. به دنیا آمده است.
2. عبید بن سلمان(6) می‏گوید:
«تفسیر مقاتل»(7) بر ضحّاک بن مزاحم(8) (متوفای 102 یا 105 ه .ق.) عرضه شد، وی آن را نپسندید و گفت: «مقاتل همه قرآن را کلمه به کلمه تفسیر کرده است».(1)
بر اساس این روایت، مقاتل، دست کم، باید در حدود سالهای 70 تا 80 ه .ق. به دنیا آمده باشد تا بتواند در حیات ضحّاک بن مزاحم (متوفای 102 یا 105 ه .ق.) تفسیر بنویسد و به وی ارائه دهد.
3. مقاتل در موارد فراوانی، بی‏واسطه از ضحّاک بن مزاحم روایت می‏کند. وی درباره رابطه‏اش با ضحّاک می‏گوید: «به مدت چهار سال، یک در بر روی من و ضحّاک بسته می‏شد».(2)
این سخن، یا کنایه از بهره‏گیری خصوصیِ مقاتل از محضر ضحّاک دارد، یا بیانگر معاشرت نزدیک آن دو می‏باشد. با این حال، از آنجا که ضحّاک بن مزاحم، درگذشته به سال 102 یا 105 ه .ق. است، تولّد مقاتل باید در سالهای پیش از 90 ه .ق. باشد؛ چه اینکه اگر تولّد او پس از سال 90 ه .ق. باشد، سنّ او طبعا اقتضای داشتن چنان رابطه‏ای را با ضحّاک ندارد. با وجود این، سفیان بن عُیَینه(3) و ابراهیم ابن اسحاق حربی(4) ارتباط بی‏واسطه مقاتل با ضحّاک را نپذیرفته‏اند، ولی از آنجا که مقاتل نیمه نخست زندگی خود را در ناحیه خراسان و مرو سپری کرده و ضحّاک نیز در نیمه آخر عمرش در همان ناحیه به تعلیم و تربیت سرگرم بوده،(5) بهره‏گیری مستقیم مقاتل از ضحّاک، امری طبیعی می‏نماید؛ از این رو، انکار سفیان بن عیینه که مستند به دلیل نمی‏باشد، پذیرفتنی نیست؛ به‏ویژه که سفیان بن عیینه در سال 107 ه .ق. در کوفه به دنیا آمده و سن و محل زندگی او اقتضای آگاهی از حیات علمیِ مقاتل در خراسان را نداشته است. ابراهیم بن اسحاق حربی هم که 48 سال پس از مرگ مقاتل به دنیا آمده، همان سخن بی‏دلیل ابن عیینه را تکرار کرده است.
بنابراین، بر پایه قرائن یادشده، زادسال مقاتل بن سلیمان را می‏توان میان سالهای 70 تا 90 ه .ق. گمان زد. دکتر عبداللّه‏ محمود شحّاته که در این باره به بحث و بررسی پرداخته است، در پایان، این نظر را برتر می‏شمارد که مقاتل حدود سال 80 ه .ق. به دنیا آمده است، نه پس از آن.(1)

شهر «بلخ» پیش از آنکه به دست مسلمانان فتح شود، کانون ادیان گوناگون، از جمله زردشتیان، بوداییان، مانویان و مسیحیان بود که دین بودایی بر دیگر ادیان غلبه داشت. پرستشگاه بزرگ بوداییان به نام «نوبهار» در این شهر بود.(2)
برخی گزارشهای تاریخی، از آن حکایت دارد که نفوذ بوداییان و بت‏پرستان تا سال 90 ه .ق.، در این سرزمین، کم و بیش وجود داشته است و هرگاه زمینه را مناسب می‏یافتند، با شورش و سرکشی، از پذیرش فرمانروایی حاکمان مسلمان سرباز می‏زدند.(3)
مقاتل بن سلیمان در چنین شهری به دنیا آمد و پرورش یافت. درباره مدّت این مرحله و حیات علمی ـ فرهنگی وی در این شهر، گزارشی در دست نیست.

دومین شهری که مقاتل بخش مهمی از زندگی خود را در آن سپری کرد، «مرو» بود که «مروِ شاهجان»(1) یا «مروِ بزرگ» نامیده می‏شد.
بسیاری از بزرگان و عالمان دین، همچون احمد بن حنبل و سفیان ثوری از مرو برآمده‏اند و گور چهار تن از صحابه نیز در این شهر قرار دارد.(2) یاقوت حموی مرو را شهری بزرگ دانسته و از وجود کتابهایی فراوان، در آن گزارش داده است.(3)
مقاتل در این شهر رحل اقامت افکند و به تعلیم و تعلّم پرداخت. در این مرحله، شخصیت علمیِ مقاتل به تدریج، شکل گرفت و آشکار گردید. عباس بن مصعب مروزی گوید:
مقاتل بن سلیمان به مرو آمد و در محله «رَزیق» مسکن گزید و با مادر نوح ابن ابی‏مریم پیوند زناشویی بست. مقاتل، حافظ تفسیر بود و در مسجد مرو، سخن می‏راند.(4)
با توجّه به روایتهای فراوانی که مقاتل از ضحّاک بن مزاحم (متوفای 102 یا 105 ه .ق.) نقل کرده، چنین می‏نماید که وی در این مرحله از زندگی خود، با ضحّاک ارتباط مستمر داشته و از محضر او دانش آموخته است؛ چه اینکه ضحّاک در آن روزگار، در خراسان به آموزش اشتغال داشت و در شماری از شهرهای خراسان همچون بلخ و مرو به تناوب، ساکن می‏شد(5) و در همین دیار نیز چشم از جهان فروبست؛(6) بنابراین، دانش آموختن مقاتل از وی، طبیعی به نظر می‏رسد.
بعلاوه، مقاتل نیز از همنشینی و ارتباط نزدیکش با ضحّاک گزارش داده است(7) که این امر، گواه دیگری است بر شاگردی وی نزد ضحّاک. بنابراین، سخن کسانی که می‏گویند مقاتل با ضحّاک دیدار نکرده است، چندان درخور توجّه نیست.
به نظر می‏رسد که نگارش «تفسیر بزرگ مقاتل» نیز در همین مرحله انجام گرفته باشد؛ زیرا بر اساس نقلِ علی بن یونس بلخی، مقاتل بن سلیمان شبها در پرتو چراغ، یک یا دو برگ از تفسیر خویش را بر نوح بن ابی‏مریم املا می‏کرد و او می‏نگاشت تا آنکه همه تفسیر نوشته شد.(1) عُبید بن سلمان می‏گوید:
«تفسیر مقاتل» بر ضحّاک عرضه شد، وی آن را نپسندید و گفت: «مقاتل، همه قرآن را کلمه به کلمه تفسیر کرده است».(2)
این خبر حکایت از آن دارد که تفسیر مقاتل، پیش از مهاجرت وی به عراق، در خراسان، نوشته شده است؛ زیرا ضحّاک بن مزاحم در سال 102 یا 105 ه .ق.، در خراسان از دنیا رفته است(3) و در آن هنگام و حتی سالها پس از آن، مقاتل در خراسان به سر می‏بُرد و به عراق مهاجرت نکرده بود؛ از این رو، تفسیر مقاتل که به رؤیت ضحّاک رسیده بود، باید در خراسان نوشته شده باشد.
از دیگر رویدادهای زندگیِ مقاتل در این مرحله، مناظره‏های کلامی او با جهم ابن صفوان(4) در مسجد مرو است. گفته شده که اختلاف آن دو درباره صفات خدا بالا گرفت و هر یک در ردّ دیگری، کتاب نوشت.(5) این گزارش، حاکی از آن است که شخصیت علمی و کلامیِ مقاتل، پیش از مهاجرت به عراق، در خراسان شکل گرفته و او در جایگاه علمی‏ای بوده که در دفاع از عقیده خود یا ردّ عقیده طرف مقابلش، کتاب نوشته است.
گفته‏اند که وی از مقرّبان و نزدیکان دستگاه سالم بن اَحوز مازنی، سردارِ لشکر نصر بن سیّار در خراسان بود و با استفاده از موقعیت خود، توانست جهم بن صفوان را به ترمذ تبعید کند.(6)

مرحله پایانی زندگی مقاتل، مرحله‏ای است که وی به بصره، مهاجرت کرد و در این سامان، رحل اقامت افکند. زمان مهاجرت مقاتل از خراسان به عراق روشن نیست. دکتر عبداللّه‏ شحّاته درباره زمان مهاجرت وی می‏نویسد:
شاید مقاتل در همان سالهایی به عراق رفته باشد که احساس کرد دولت امویان، رو به افول است و ابومسلم خراسانی در خراسان، دعوت خود را آشکار کرد؛ یعنی میان سالهای 130 تا 136 ه .ق.(1)
به هر حال، مقاتل بخش پایانی زندگی خود را بیشتر در بصره و بخشی را در بغداد سپری کرد. عراق، به‏ویژه بصره، در روزگار مقاتل، کانون ملیّتها و مذاهب گوناگون بود؛ از این میان، می‏توان به فرقه‏های شیعی، طرفداران مکتبهای کلامی به‏ویژه معتزله و فرقه‏های خوارج همچون اباضیه و صفریه اشاره کرد. همزیستی آنان، طبعا برخورد عقاید و آشوبهایی را در پی داشت و دارندگان آرای سیاسی و اعتقادیِ گوناگون، همواره با یکدیگر در کشمکش و جدال بودند.
هنگامی که بغداد مرکز خلافت گردید و دانشمندان بسیاری به آنجا آمدوشد یافتند، مقاتل نیز از بصره به بغداد رفت. وی در بغداد، دانشمندی مشهور بود و با خلفا و امیران، همنشینی داشت.(2) به نظر می‏رسد مقاتل با وجود برخورداری از دانش فراوان در زمینه تفسیر، به دلیل متهم بودن به تشبیه و کذب، در میان مردم عراق مقبولیتی نداشته است. ابوحنیفه می‏گوید:
دو عقیده پلید از مشرق‏زمین به ما رسیده است: یکی عقیده معطّله از جهم بن صفوان و دیگری اعتقاد به تشبیه از مقاتل بن سلیمان.(3)
عبدالرزاق بن همام صنعانی می‏گوید:
نزد مقاتل بن سلیمان بودم که سفیان ثوری وارد شد. هنگامی که مردم سفیان را دیدند، از اطراف مقاتل پراکنده شدند و به سوی سفیان رفتند.(4)
با اینکه مردم اعتماد و اقبال چندانی به مقاتل نداشتند، به نظر می‏رسد وی به عنوان یک شخصیت علمی، در میان مردم آوازه‏ای داشته است.(1) شواهدی در دست هست که مقاتل در تقرّب‏جویی به حاکمان و صاحبان قدرت می‏کوشید. در عراق نیز به دربار عباسیان می‏رفت و گاه برای نزدیک شدن به آنان از برخی اسباب ناروا بهره می‏گرفت. ابوعبید، وزیر مهدی عباسی نقل می‏کند:
مقاتل به مهدی گفت: «اگر بخواهی می‏توانم به سودِ تو احادیثی درباره عباس بسازم!» مهدی گفت: «نیازی به آن احادیث ندارم».(2)
این مرحله از زندگی مقاتل، با دوران امامت امام صادق علیه‏السلام مصادف بود. وی پنج روایت از آن حضرت نقل کرده است که نشان می‏دهد وی محضر امام صادق علیه‏السلام را درک کرده است؛ از این رو، رجال‏نویسان شیعه، او را در شمار اصحاب امام صادق علیه‏السلام یادکرده‏اند.(3) با این حال، آثار مقاتل، گویای آن است که وی بهره چندانی از امام صادق علیه‏السلام نبرده است.
مقاتل در سالهای پایانی عمر خویش، از بغداد به بصره بازگشت و در همانجا، در سال 150 ه .ق. دیده از جهان فروبست.(4)

تاریخ زندگی و سیره عملی سه خلیفه: ابوبکر، عمر، عثمان، بیانگر آن است که آنها بر سنّت و سیره پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ثابت‏قدم نماندند، بلکه گاه، بر پایه اجتهادات خود، خلاف سیره و سنّت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم حکم کردند؛ مسأله تحریم ازدواج موقّت (متعه) و تغییر وضو، از موارد معروف آن به شمار می‏رود.(5)
این‏گونه انحرافها و کژرویها، سبب پدید آمدن مکتب فقهی تازه‏ای شد که در مقابل مکتب فقهی و تفسیری اصیل نبوی، یعنی «مکتب اهل بیت علیهم‏السلام » قرار گرفت.
این مکتب که با عنوان «مکتب خلفا» از آن یاد می‏شود، به تدریج، در میان توده مسلمانان گسترش یافت، به گونه‏ای که امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام در دوران خلافت خود نتوانست جلو انحرافهای آن را بگیرد. پس از شهادت آن حضرت نیز معاویه و دیگر حاکمان اموی، در استواری مکتب خلفا و بیشتر کردن انحرافهای آن کوشیدند.(1)
با گذشت زمان، آموزه‏های این مکتب به عنوان سنّت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم تلقّی شد، به طوری که در اواخر عهد تابعان، بازشناسی سنّت اصیل نبوی از اجتهادهای مکتب خلفا دشوار بود و حتی اگر کسانی به سنّت حقیقی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم پی می‏بردند، گاه به سبب جو حاکم و ترس از حاکمان وقت، جرأت ابراز آن را نداشتند. بنا به روایت ابن حزم، حسن بصری در پاسخ به سؤال شخصی درباره حج تمتع، بر خلاف مکتب خلفا فتوا داد و مردم آن را نپذیرفتند. از این رو، سؤال‏کننده به عطاء بن ابی‏رَباح مراجعه کرد، وی گفت: «حق همان است که حسن گفته، ولی ما از بیان آن ترس داریم».(2) در آن روزگار تنها مفتیان و فقیهانی اجازه داشتند به مردم فتوا دهند که از سوی حاکمان اموی، تأیید شده باشند. عمر بن کیسان می‏گوید:
در دوران بنی‏امیه، فریادزننده‏ای فریاد می‏زد: کسی جز عطا به مردم فتوا ندهد.(3)
احمد بن حنبل می‏گوید:
ابومالک اشعری، هنگامی که می‏خواست به افراد قبیله خود، وضو و نماز رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم را آموزش دهد، نگران بود که شخص بیگانه‏ای در میان ایشان باشد (و از وی نزد حاکمان، سخن‏چینی کند!) از این رو، پرسید: «آیا بیگانه‏ای در میان شما هست؟» و آنگاه که از نبودن چنان فردی، مطمئن شد، چگونگیِ وضو و نماز رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم را به آنها یاد داد.(4)
نگرشها و آموزه‏های مکتب فقهی و تفسیری خلفا در عصر مقاتل، پس از عصر تابعان، به عنوان سنّت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم کاملاً بر مجامع علمی حاکم شد؛ از این رو، با صرف نظر از ائمه اهل بیت علیهم‏السلام و پیروانشان که اندک بودند و در انزوا به سر می‏بردند، کسانی که در زمره مفسّران و فقها به شمار می‏آمدند، همانند مقاتل بن سلیمان، مطابق مکتب خلفا فتوا می‏دادند، داوری می‏کردند و کتاب می‏نوشتند.(1) آرای فقهی و تفسیری مقاتل درباره وضو، متعه، آیه تطهیر و...، به روشنی از مخالفت او با مکتب اهل بیت علیهم‏السلام حکایت دارد.(2)

در روزگار مقاتل (عصر اتباع تابعان) بهره‏گیری از اسرائیلیات رو به گسترش بود(3) و او نیز تحت تأثیر جو مزبور، در تفسیر بزرگ خود، در موارد فراوانی به اسرائیلیات تمسک جسته است.(4) بر پایه گزارش ابن حَبان، مقاتل در موضوعهای قرآنی که در کتابهای یهودیان و مسیحیان مطرح بود، از آنان مطالبی می‏گرفت و ذکر می‏کرد.(5)

مقاتل از مرجئه شمرده شده و متّهم به تشبیه و تجسیم است. بر اساس نوشته ابوالحسن اشعری، مقاتل بن سلیمان بر این باور بود که مؤمنان گناهکار، کیفر نمی‏یابند و آتش دوزخ، تنها برای کافران است(6) و درباره پیروان مقاتل می‏نویسد:
آنها خدا را جسم و بر صورت آدمی می‏دانند که دارای گیسوان، اعضا و اندامی از گوشت و خون و استخوان است.(1)
ابوحنیفه می‏گوید:
جهم(2) در نفی تشبیه، تا آنجا افراط کرد که گفت: خدای تعالی چیزی نیست ولی مقاتل در اثبات صفات، چنان زیاده رفت که خدا را به مخلوقاتش تشبیه کرد.(3)
سمعانی می‏نویسد: «مقاتل از مشبّهه بود و خدا را شبیه مخلوقات می‏دانست.»(4) شاید از همین روی بوده که خارجة بن مصعب گفته است:
تا کنون ریختن خون یهودیی را روا ندانسته‏ام، ولی اگر مقاتل بن سلیمان را تنها بیابم، شکمش را خواهم درید.(5)
بر پایه برخی گزارشها، مقاتل خود اتهام مشبّهه بودنش را نپذیرفته است. عبداللّه‏ بن عدی می‏نویسد:
به مقاتل گفته شد: می‏گویند تو قائل به تشبیه هستی! وی گفت: من فقط می‏گویم: «قل هو اللّه‏ أحد* اللّه‏ الصمد* لم‏یلد و لم‏یولد* و لم‏یکن له کفوا أحد». کسی که جز این را به من نسبت داده، دروغ گفته است.(6)
در تفاسیر و آثار به‏جای‏مانده از مقاتل، چیزی که ثابت کند او خداوند را همچون انسان، آمیزه‏ای از گوشت و خون و استخوان دانسته است، وجود ندارد، ولی واقعیت، این است که نگرش او در تفسیر برخی آیه‏ها، بیانگر نوعی تشبیه و تجسیم است. برای نمونه، به مواردی از تفسیر مقاتل توجّه می‏کنیم:
1. «الرحمن علی العرش استوی»؛ یعنی استقرّ.(7)
2. «السموات مطویّات بیمینه»؛ یعنی کلاهما فی یمینه، یعنی فی قبضته الیمنی.(1)
3. «یوم یکشف عن ساق و یدعون إلی السجود»؛ یعنی ساقه الیمنی فیضی‏ء نور ساقه الأرضَ.(2)
چنان که می‏بینید، مقاتل، در آیه نخست، «استوی» را به معنای «استقرار یافتن» و «جایگیر شدن» گرفته که از صفات اجسام است؛ و در آیه دوم آشکارا، «یمین» را به «پنجه دست راست» تفسیر کرده؛ و در آیه سوم، بی‏هیچ تأویلی، «ساق» را به معنای حقیقی آن دانسته است، با اینکه در همین باره از ابن عباس نقل می‏کند که او «کشف ساق» را به «سختی آخرت» تفسیر کرده است.(3)
4. «وجوه یومئذ ناضرة* إلی ربّها ناظرة»؛ یعنی ینظرون إلی اللّه‏ تعالی معاینة؛(4) با چشم، خدا را می‏نگرند. همچنین وی با این باور که خداوند در قیامت با چشم، دیده می‏شود، در تفسیر آیه «لاتدرکه الأبصار...»، می‏نویسد: «لایراه الخلق فی الدنیا».(5) با این سخن، وی ندیدن خداوند را به دنیا اختصاص داده است.
بنابراین، نمی‏توان با قاطعیت به برائت کامل وی از تشبیه و تجسیم حکم کرد.(6) البته پوشیده نیست که این اندازه از تشبیه و تجسیم را ابوالحسن اشعری و پیروانش از اهل سنّت نیز به گونه‏ای قبول دارند.(7)

بر اساس منابع رجالی، مقاتل بن سلیمان، پیرو مذهب «بَتْریّه» بوده است.(8)
نویسندگان ملل و نحل، «بَتْریّه» را فرقه‏ای از شیعیان زیدی دانسته(1) و درباره آنها گفته‏اند: «بتریّه، پیروان حسن بن صالح بن حیّ(2) و کثیر النَواء(3) هستند». اینان را از آن روی، بدین نام خوانده‏اند که «کثیر» در مجلسی در حضور امام باقر علیه‏السلام ، از سوی زید بن علی علیه‏السلام مورد خطابِ «بترتم أمرنا، بترکم اللّه‏» قرار گرفت؛ از این رو، به لقب «ابتر» شهرت یافت و از آن روز، آنان به «بَتْریّه» معروف شدند.(4)
بتریّه بر این باورند که علی علیه‏السلام برترین مردم پس از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و شایسته‏ترین ایشان به امر امامت بود، ولی از آنجا که علی علیه‏السلام خود، خلافت را به ابوبکر و عمر واگذاشت، بیعت با آن دو، کار نادرستی به شمار نمی‏رود. آنان درباره عثمان و کشندگان او توقف می‏کنند، بازگشت مردگان را به دنیا نمی‏پذیرند و امامت علی علیه‏السلام را تنها از هنگامی که مردم با او بیعت کردند، قبول دارند.(5)
ابن ندیم و شهرستانی نیز مقاتل را زیدی دانسته‏اند.(6) شاید احادیث زیر نیز نشان از زیدی بودن مقاتل داشته باشد:
ـ مقاتل از امام صادق علیه‏السلام از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم روایت کرده است که آن حضرت فرمودند:
من سرور پیامبرانم و وصیّ من، سرور اوصیا، و اوصیای او سروران اوصیا می‏باشند... . سپس پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فرمود: ای علی! من وصایت را به تو می‏سپارم و تو به وصیّ خود و او به اوصیای تو از فرزندانت.(1)
ـ مقاتل از امام صادق نقل کرده که ایشان از پدرانش و آنها از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم روایت کرده‏اند که آن حضرت به علی علیه‏السلام فرمود:
ای علی! جایگاه تو نسبت به من، مانند جایگاه هبة‏اللّه‏ نسبت به آدم، جایگاه سام نسبت به نوح و جایگاه اسحاق نسبت به ابراهیم است.(2)
چنان که اشاره شد، بیشتر فرقه‏های زیدیه، با اینکه علی علیه‏السلام را شایسته‏ترین فرد برای تصدّی امر خلافت و امامت می‏دانند، به سبب روا دانستن تقدیم مفضول بر فاضل و یا به سبب اعتقادشان که علی علیه‏السلام خود، خلافت را به ابوبکر و عمر واگذاشته است، آن دو را شایسته احترام می‏دانند.(3)

همان‏گونه که یاد شد، مقاتل از زیدیه بوده و آنان در فقه نیز از عامّه پیروی می‏کنند؛ چه اینکه منبع اصلی آنان در فقه، «مُسند منسوب به زید بن علی بن حسین علیهماالسلام » است که عمرو بن خالد واسطی(4) آن را از زید رحمه‏الله روایت کرده و احکام آن، کاملاً با مذاهب فقهی عامّه هماهنگ است؛ برای نمونه در وضو، شستن پاها را به جای مسح روایت کرده(5) و در باب متعه از علی علیه‏السلام نقل می‏کند که رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به هنگام فتح خیبر، متعه را ممنوع کرد.(1) با وجود این، باید گفت که نسبت کتاب یادشده به زید بن علی بن حسین علیهماالسلام نادرست می‏نماید؛ زیرا زید پیرو مکتب پدران پاکش بود،(2) در حالی که آرای موجود در کتاب مزبور به هیچ روی، با مکتب فقهی اهل بیت علیهم‏السلام سازگار نیست. بعید نیست که عمرو بن خالد واسطی در روایتهای یادشده، به زید افترا بسته باشد؛ چه اینکه وی از نظر رجال‏شناسان امامیه، گمراه است و رجال‏نویسان اهل سنّت نیز او را «جعل‏کننده حدیث» و «دروغگو» شمرده‏اند.(3)
شیخ طوسی درباره او گفته است: «عمرو بن خالد واسطی از بتریّه است.»(4). یکی از رجال‏پژوهان شیعه، موارد متعدّدی از آرای نادرست او در فقه را گزارش کرده است.(5) شمار زیادی از رجال‏شناسان اهل سنّت نیز از او با وصفهای «کذّاب»، «جعل‏کننده حدیث»، «متروک الحدیث» و «غیر قابل اعتماد» یاد کرده‏اند.(6)
شماری از آرای موجود در تفسیر فقهی مقاتل با مسند منسوب به زید بن علی مقابله شد، که حاکی از هماهنگی میان آن دو بود؛ بنابراین، درباره مذهب مقاتل بن سلیمان باید گفت که او شیعه زیدیِ بتری است و از آنجا که شیعیان زیدی در عقاید و فقه، بیشتر با عامّه هماهنگ هستند، عنوان شیعه درباره آنان به معنای پیروی از مکتب اهل بیت علیهم‏السلام نیست، بلکه به خلاف آنچه از این عنوان برمی‏آید، آنان را باید پیرو مکتب خلفا دانست؛ از این روست که برخی رجال‏پژوهان، مقاتل بن سلیمان را عامّی دانسته‏اند.(7)

مقاتل بن سلیمان از بسیاری از تابعان و اتباع تابعان بهره‏مند بوده و از آنها حدیث نقل کرده است.
بر اساس سندهای موجود، مهم‏ترین شیوخ روایت او به ترتیب کثرت نقل مقاتل از آنان در تفسیر فقهی عبارت است از:
عطاء بن ابی‏رَباح (27ـ114 ه .ق.)؛(1) ضحّاک بن مزاحم (... ـ 105 ه .ق.)؛ حمّاد ابن ابی‏سلیمان (... ـ 119 یا 120 ه .ق.)؛(2) عمرو بن شعیب (... ـ 118 ه .ق.)؛(3) ابواسحاق سبیعی (... ـ127 یا 129 ه .ق.)؛(4) قتادة بن دعامه سدوسی بصری (60 ـ117 ه .ق.)؛(5) ابوزناد، عبداللّه‏ بن ذکوان (حدود 65 ـ130 ه .ق.)؛(6) محمد بن مسلم بن عبیداللّه‏ بن عبداللّه‏ بن شهاب زُهری (52 ـ124 ه .ق.).(7)
افزون بر این افراد، مقاتل از افراد زیر نیز به طور اندک، روایت می‏کند:
محمد بن علی بن حسین (امام باقر علیه‏السلام )، محمد بن سیرین، مکحول، نافع غلامِ عبداللّه‏ بن عمر، مِسعَر بن کدام، ابوزبیر مکّی، علقمة بن مرثد، محمد بن منکدر، ثابت بنانی، عطیة بن سعد کوفی، عبداللّه‏ بن بریده، زید بن اسلم، بشر بن تمیم مدنی، عبداللّه‏ بن سعد، سعید بن صالح، حریر بن بریده، سعید مقبری، ابواسحاق شعبی، شرحبیل بن سعد، سلیمان بن مهران اعمش، ابن طاوس یمانی، ابوروق، ابن ابی‏نجیح و شهر بن حوشب.(1)

افراد زیر از مقاتل روایت کرده‏اند:
هُذَیل بن حبیب، سفیان بن عُیَینه، حسن بن محبوب سراد، حکیم بن عبدالرحمن، ابونعیم فضل بن دکین، داود بن محبر، حفص بن غیاث، حکم بن میسره، عمرو قدیدی، حمّاد بن قیراط، رواد بن جراح، اسحاق بن بشر، مکّی بن ابراهیم، بقیة بن ولید، سعد بن صلت، اسماعیل بن عیاش، حرمی بن عماره، یحیی ابن شبل، عبدالصمد بن عبدالوارث، شبابة بن سوار، سعدان بن سعید بلخی، شریح بن یزید حِمصی، عبداللّه‏ بن مبارک، نصر بن حمّاد وراق، ولید بن مزید بیروتی، ولید بن مسلم، یوسف بن خالد سمتی، منصور بن عبدالحمید بارودی، عَتّاب بن محمد بن شوذب، عبدالرحمن بن سلیمان بن ابی‏الجون، عبدالرحمن بن محمد محاربی، عبدالرزاق بن همام، عیسی بن ابی‏فاطمه، عیسی بن یونس، ابوجنید ضریر، ابویحیی حمانی، حمّاد بن محمد فزاری، حمزة بن زیاد طوسی و علی بن جعد.(2)

بیشتر دانشمندان حدیث‏پژوه، مقاتل را ثقه نمی‏دانند و برای حدیث وی، ارزشی قائل نیستند، بلکه او را جعل‏کننده، دروغگو و فریبکار می‏شمارند.(1) نسایی درباره‏اش می‏گوید: «بسیار دروغگوست». همو می‏گوید:
دروغگویانِ معروف که ساخته‏ها و بافته‏های خود را به رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نسبت می‏دادند، چهار نفرند: ابراهیم بن ابی‏یحیی در مدینه، واقدی در بغداد، مقاتل بن سلیمان در خراسان و محمد بن سعید مصلوب در شام.(2)
بخاری نیز مقاتل را تأیید نکرده است.(3) اسحاق بن ابراهیم حنظلی می‏گوید:
از خراسان سه تن سر برآورده‏اند که در دنیا بی‏نظیرند، لکن در بدعت‏گذاری و دروغ‏گویی: جهم بن صفوان، عمر بن صُبْح و مقاتل بن سلیمان.
از خارجة بن مصعب روایت شده که گفت: «از نظر ما، جهم و مقاتل بن سلیمان فاسق و فاجرند».(4)
شیخ مفید قدس‏سره نیز مقاتل را به دلیل «گرایش به تفسیر به رأی»، «خلط بسیار مسائل» و «تعصّب و دشمنی‏اش با آل محمد علیهم‏السلام » شایسته اعتماد ندانسته است.(5) رجال‏شناسان شیعه نیز مقاتل را تأیید نکرده‏اند.(6) با این حال، ابراهیم حربی، مدّعی شده که منشأ این‏گونه سخنان درباره مقاتل، حسدورزی به وی بوده است،(7) لکن باید پرسید: با اینکه سخنان و اظهار نظرهای یادشده در نکوهش مقاتل، از شخصیتهای شناخته‏شده به علم و تقوا نیز نقل شده است، چگونه می‏توانیم منشأ آن را حسادت بدانیم؟ افزون بر این، برخی گزارشهای رسیده از زندگی مقاتل و نیز برخی روایات وی، جعل‏کنندگی و دروغگو بودن او را تأیید می‏کند؛ برای مثال، در شرح حال وی گذشت که او برای نزدیک شدن و تقرّب به خلفای عباسی، به برخی از آنان گفت که آماده است به سود ایشان، حدیث بسازد!(1)
همچنین نقل شده که شخصی به مقاتل گفت:
کسی درباره رنگ سگ اصحاب کهف از من پرسید و من نمی‏دانستم چه بگویم! مقاتل به او گفت: چرا نگفتی رنگ آن سگ، ابلق بود؟ اگر چنین می‏گفتی، کسی نمی‏توانست سخن تو را ردّ کند.(2)
دکتر عبداللّه‏ محمود شحّاته که به تفصیل درباره مقاتل بحث کرده، پس از ذکر این مطلب می‏نویسد:
از این سخن مقاتل، فهمیده می‏شود که او نه‏تنها یک دروغ‏پرداز، بلکه در آموختن روش دروغگویی به دیگران نیز استاد بوده است؛ زیرا وی به شخص مزبور، روش دروغگویی را تلقین کرده است.(3)
برخی شواهد، حاکی از آن است که گاهی مقاتل سند برخی احادیث را تغییر می‏داده و به نقل درست سند، اهتمام نمی‏ورزیده است؛ نقل شده که روزی وی برای مردم، از کلبی حدیث نقل می‏کرد و می‏گفت: «ابونضرِ کلبی به من خبر داد که...»، در همان هنگام، کلبی که از آنجا می‏گذشت، سخنِ نادرست وی را شنید و به مقاتل گفت: «ای ابوالحسن! من، کلبی هستم و هرگز چنین حدیثی را روایت نکرده‏ام!» مقاتل گفت: «خاموش باش، ای ابونضر! آراستگی حدیث به رجال آن است و آن هم به دست ماست».(4)
عبدالصمد بن عبدالوارث می‏گوید:
مقاتل نزد ما آمد و برایمان از عطا حدیث گفت. چندی بعد، همان حدیثها را از ضحّاک بازگو کرد. زمانی دیگر، همان احادیث را از عمرو بن شعیب نقل کرد! از او پرسیدیم: «این حدیثها را از چه کسی شنیده‏ای»؟ گفت: «از همه آنان»؛ سپس گفت: «نه! به خدا سوگند، نمی‏دانم از کدام یک شنیده‏ام».(1)
مقاتل در کتاب تفسیر الخمس مائة آیة من القرآن حدیثی را نقل می‏کند که سند آن این‏گونه است: «عن محمد بن علی عن عطاء عن ابن عباس».(2) اگر مقصود وی از «محمد بن علی»، امام باقر علیه‏السلام باشد، به احتمال قوی، این سند، ساخته مقاتل است؛ زیرا امام باقر علیه‏السلام مانند دیگر ائمه علیهم‏السلام ، نوعا از اجداد پاکش حدیث نقل می‏کند و گاه ممکن است از برخی اصحاب برجسته پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم همچون جابر بن عبداللّه‏ انصاری نیز روایت کند، اما اینکه آن حضرت علیه‏السلام حکمی فقهی را از کسی چون عطا که از تابعان می‏باشد، نقل کند، بعید به نظر می‏رسد.

از خصلتهای مقاتل بن سلیمان که گزارشهای زیر از آن حکایت دارد، عجب و خودبزرگ‏بینی اوست:
1. هنگامی که مقاتل به مکه رفته بود، از مردم خواست، از عرش فروتر، هر چه خواهند از او بپرسند. قیس القیاس برخاست و گفت: «در حجی که حضرت آدم انجام داد، چه کسی سر او را تراشید؟»، مقاتل در پاسخ، واماند.
2. سفیان بن عُیَینه روایت کرده که روزی مقاتل بن سلیمان گفت: «هرچه خواهید، پایین‏تر از عرش از من بپرسید.» شخصی به او گفت: «ای ابوالحسن! آیا مورچه را دیده‏ای؟ روده‏هایش در جلو بدن اوست یا در عقب آن؟» مقاتل ندانست چه پاسخ دهد.
3. روزی مقاتل در مسجدِ «بیروت» نشست و گفت: «از چیزی پایین‏تر از عرش، پرسش نخواهید کرد، مگر آنکه شما را از آن آگاه سازم!» اوزاعی، کسی را واداشت تا از او بپرسد «میراث او از دو جده‏اش چه اندازه است.» چون این پرسش از وی شد، از پاسخ فروماند و جوابی نداد.(1)

تاریخ زندگی مقاتل، نشان می‏دهد که وی دارای نبوغ و استعداد فراوانی بوده است، به طوری که حدودا در دهه سومِ عمرش، تفسیر کامل قرآن را نگاشته است و از چنان شهرت و نفوذی برخوردار گردیده که پیش از مهاجرت به عراق، نگرشها و دیدگاههای کلامی او در آنجا مطرح گردید.
از این رو، با اینکه وی از نظر اخلاقی، مخدوش و غیر قابل اعتماد، شمرده می‏شود، از نظر علمی، ستایش شده است. بیشتر منابع رجالی، از آگاهیِ گسترده مقاتل در تفسیر و دانشهای قرآنی گزارش داده‏اند.(2) عبداللّه‏ بن مبارک، تفسیر وی را سرشار از دانش دانسته و از آن به نیکی یاد کرده است.(3) مقاتل بن حیان در وصف او می‏گوید: «او همچون دریایی از دانش است».(4) شافعی می‏گوید: «در تفسیر، مردم ریزه‏خوار خوان دانش مقاتل هستند»(5) و «هر کس جوینده دانش تفسیر است، باید به آثار او مراجعه کند.».(6)
حمّاد بن ابی‏حنیفه، مقاتل را در تفسیر، از کلبی عالم‏تر شمرده است،(7) ولی عبداللّه‏ بن عدی می‏نویسد:
کسی تفسیری به گستردگی و کاملیِ تفسیر محمد بن سائب کلبی ننوشته است. تفسیر مقاتل بن سلیمان پس از آن جای دارد و کلبی از مقاتل برتر است؛ زیرا درباره مقاتل گزارش شده است که به آرای نادرستی، اعتقاد داشته است.(8)
نگارنده نیز بر این باور است که مقایسه تفسیر مقاتل با تفسیر کلبی، به روشنی، برتریِ تفسیر کلبی را تأیید می‏کند؛ زیرا چنان که ابن عدی گزارش داده، تفسیر کلبی از تفسیر مقاتل گسترده‏تر است.(1)
افزون بر این، مقاتل از جو ضد اهل بیت علیهم‏السلام متأثر بوده و چه‏بسا که روایتهای مربوط به آنان را یاد نکرده و در دام روایتهای ساختگی افتاده است، بر خلاف کلبی که از جو حاکم متأثر نبوده و بیشتر، روایتهای تفسیری مکتب اهل بیت علیهم‏السلام را ثبت کرده است.(2)
نکته سوم در برتری تفسیر کلبی، تقدّم زمانی آن بر تفسیر مقاتل است؛ زیرا کلبی، این تفسیر را از ابوصالح و او نیز از ابن عباس روایت کرده است.

بر پایه گزارش ابن ندیم، نگاشته‏های مقاتل بن سلیمان به دوازده عنوان می‏رسد که بیشتر آنها درباره تفسیر و دانشهای قرآنی می‏باشد.(3) از آثار او، چهار عنوان از حوادث روزگار، مصون مانده و اکنون در دست است:
الف) تفسیر کامل قرآن: این کتاب، دومین تفسیر کامل قرآن است که به تفسیر همه آیه‏های قرآن، پرداخته است.(4) این تفسیر، با عنوان تفسیر مقاتل بن سلیمان با مقدمه و تحقیق دکتر عبداللّه‏ محمود شحّاته، چاپ شده است.
ب) تفسیر الخمس مائة آیة من القرآن: این کتاب، در تفسیر آیات الاحکام تدوین شده و نخستین اثر مبسوط در این موضوع است که تا کنون باقی مانده است. در بخش دوم به تفصیل، به معرفی آن خواهیم پرداخت.
ج) الأشباه و النظائر فی القرآن الکریم: این کتاب که ابن ندیم با عنوان الوجوه و النظائر از آن یاد می‏کند،(1) درباره وجوه معنایی واژگان قرآن نوشته شده است که کهن‏ترین کتاب موجود در این زمینه به شمار می‏رود. این کتاب، به قلم دکتر عبداللّه‏ محمود شحّاته، تحقیق و تصحیح شده و برای نخستین بار، در سال 2001 م. در قاهره منتشر شده است.
د) متشابه القرآن: ابن ندیم افزون بر این کتاب، کتاب دیگری را با عنوان الآیات و المتشابهات در شمار تألیفات مقاتل آورده است.(2) گمان می‏رود، دو عنوان یادشده، هر دو نام یک اثر باشد؛ هرچند، احتمال تعدّد نیز دور نیست. موضوع دو عنوانِ یادشده نیز مردّد بین متشابه در مقابل محکم، و متشابه به معنای آیه‏های همگون و مشابه است.
آقای عبدالحسین شهیدی صالحی گزارش کرده که نسخه‏ای خطی از متشابهات القرآنِ مقاتل بن سلیمان که به سال 586 ه .ق. استنساخ شده است، در کتابخانه او وجود دارد.(3)

این کتاب، تفسیر فقهی مقاتل بن سلیمان است که حدودا در دهه‏های آغازین سده دوم ه .ق.، نگاشته شده است که نخستین تفسیر فقهی موجود به شمار می‏رود.
معرفی این تفسیر، بر پایه نسخه‏ای خطی از این تفسیر است که در سال 792 ه .ق. به قلم محمد بن هارون بن محمد جنینی، استنساخ شده و با شماره ûOR-6333‎ در کتابخانه بریتانیا (The British Library) نگهداری می‏شود. مرکز پژوهش دانشگاه علوم اسلامی رضوی با تلاش فراوان، میکروفیلم نسخه مزبور را تهیه کرده است و تصویر کلیه صفحات آن را در اختیار دارد؛(1) از این رو، اطلاعاتی که درباره این تفسیر ارائه می‏دهیم، مستند به تصویر یادشده است.
زنجیره راویان این تفسیر این‏گونه است: قاضی ابوعبداللّه‏ محمد بن علی بن زادلج عن عبدالخالق بن حسن عن عبداللّه‏ بن ثابت عن ابیه عن هذیل بن حبیب عن مقاتل بن سلیمان.
چنان که از عنوان تفسیر الخمس مائة آیة من القرآن فی الأمر و النهی و الحلال و الحرام برمی‏آید، مقاتل در این اثر، کوشیده است، آیه‏هایی را که در آن، امر یا نهی وجود دارد و بر روایی یا نارواییِ کاری دلالت می‏کند، تفسیر کند. وی این‏گونه آیه‏ها را به «شیوه موضوعی»، سامان داده است.
ترتیب موضوعهای این کتاب، از نظم منطقی مناسبی برخوردار نیست و تا اندازه‏ای دچار نابسامانی و پراکندگی است؛ برای نمونه، آیه‏های مربوط به «طهارت»، در میان آیه‏های «نماز» مطرح شده است. همچنین موضوع «درود بر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و ذکر و دعا» که شایسته بود در مبحث نماز و یا در پایان آن آورده شود، پس از موضوع «صید و ذباحه» آورده شده است.
این کتاب، اندکی مبسوط‏تر از تفسیر کبیر مقاتل و گاه به اندازه آن، به بیان آیات الاحکام پرداخته است. هرچند مواردی یافت می‏شود که در تفسیر کبیر، بسط و توضیح بیشتری ارائه گردیده است، مانند تفسیر آیه گرانسنگ «و إن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا...».(2)
از آن روی که این تفسیر، کهن‏ترین نسخه خطی موجود در موضوع احکام القرآن است که آغاز جریان تفسیرنگاری فقهی را نشان می‏دهد، از اهمیت فراوانی برخوردار است. با این حال، از آنجا که نگارنده آن، دارای شخصیت درخور اعتمادی نیست و نیز شماری از روایتهای ساختگی یا تحریف‏شده در آثار او راه یافته است، در بهره‏گیری از آن باید دقّت شود.

عنوان «تفسیر الخمس مائة آیة من القرآن فی الأمر و النهی و الحلال و الحرام» گویای آن است که مقاتل بن سلیمان، تعداد آیه‏های دربردارنده امر و نهی را که بیانگر احکام حلال و حرام است، در حدود پانصد آیه می‏دانسته است. آیه‏های مورد استناد در تفسیر وی که حدود 520 آیه می‏باشد، تقریبا مطابقت عنوان یادشده را با محتوای کتاب تأیید می‏کند.
مقاتل افزون بر آیه‏هایی که فقه‏پژوهان قرآنی بیشتر بدان می‏پردازند، آیه‏هایی با جنبه غالبا اخلاقی را نیز می‏آورد؛ برای نمونه، در موضوع نماز، آیه‏هایی را در مذمّت ریا و عدم حضور قلب در نماز آورده(1) و همچنین در موضوع زکات، درباره کیفر ترک زکات و پاداشِ دهندگانِ آن، آیه‏هایی را آورده است.(2) پرداختن مقاتل به این‏گونه آیه‏ها و آیه‏های دیگری با جنبه کلامی و غیر کلامی، شاید از آن روی باشد که وی در آیه‏های مورد بحث خود، وجود امر یا نهی را در نظر داشته است.(3)
مقاتل در موضوع «امر به معروف و نهی از منکر» به آیه‏هایی از سوره لقمان استشهاد کرده است:(4) «و إذ قال لقمان لابنه و هو یعظه... یا بنیّ أقم الصلاة و أمر بالمعروف و انه عن المنکر و اصبر علی ما أصابک إنّ ذلک من عزم الأمور».(1) استناد به این آیه‏ها، از آن حکایت دارد که وی آیه‏های مربوط به تکالیف امّتهای گذشته را در استنباط احکام، حجت می‏داند، به‏ویژه که وی در موضوع یادشده به دیگر آیه‏های مربوط، استشهاد نکرده است.
در سنجش با دیگر تفاسیر فقهی ـ موضوعی، در تفسیر مقاتل، آیه‏های بیشتری بررسی شده است، با این حال، شماری از آیات الاحکام که بیشتر در تفاسیر احکام القرآن بررسی می‏شود. در این کتاب فراموش شده است؛ برای نمونه، در موضوع «امر به معروف و نهی از منکر» از آیه شریفه «ولتکن منکم أمّة یدعون إلی الخیر...»(2) و در موضوع «جهاد» از آیه‏های «یسئلونک عن الشهر الحرام قتال فیه...»(3)؛ «و اقتلوهم حیث ثقفتموهم و أخرجوهم من حیث أخرجوکم...»(4)؛ «الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمات قصاص...»(5) غفلت شده است. در دیگر موضوعها نیز، کم و بیش، برخی آیه‏های نسبتا صریح، به فراموشی سپرده شده است.(6)

در روزگار مقاتل، دانش فقه و استنباط احکام، مراحل نخستین خود را می‏گذراند و اصول و قواعد آن بسیار اندک، ساده و غیر مدوّن بود؛ از این رو، در نوشته‏های وی، مطلب شایان توجّهی در این باره دیده نمی‏شود. با وجود این، از مجموع نگرشها و مستندات مقاتل، نکاتی درباره منابع و مبانی استنباط، برداشت می‏شود که در اینجا یاد می‏کنیم.

بی‏گمان، کتاب و سنّت از نگاه مقاتل، از منابع استنباط به شمار می‏رود، ولی درباره عقل و اجماع، مطلبی را در کتاب وی نیافتیم. از قیاس، استحسان و مانند آن نیز در این اثر، سخنی به میان نیامده است. مقاتل در استنباط احکام، افزون بر احادیث پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، از سخنان صحابه و تابعان نیز بهره می‏گیرد.

به نظر می‏رسد، مقاتل در آیه «... فمن شهد منکم الشهر فلیصمه...» بر اساس دلالت امر «فلیصمه» بر وجوب، بر این رأی است که «خداوند روزه گرفتن را بر همه کسانی که توان آن را دارند و در سفر نیستند، واجب کرده است».(1)
مقاتل، در تفسیر آیه «إذا نودی للصلاة من یوم الجمعة فاسعوا إلی ذکر اللّه‏...»، «فاسعوا» را به «فامضَوا» (رهسپار شوید) تفسیر کرده، می‏نویسد: «هی فریضة واجبة».(2) از آنجا که مقاتل دلیلی بر وجوب، جز ظهور آیه ارائه نداده است، به نظر می‏رسد که دلیل او، ظهور امر در وجوب باشد.
همچنین وی در آیه «... فاعتزلوا النساء فی المحیض...» می‏نویسد: مقصود، پرهیز کردن از آمیزش جنسی با زنان است، «فإنّه حرام».(3) به نظر می‏رسد، مقاتل با «فای» تفریع، به این نکته اشاره می‏کند که حرمت آمیزش، از امرِ «فاعتزلوا النساء» استفاده می‏شود که بر وجوب کناره‏گیری از زنان حائض، دلالت می‏کند.

از نگاه مقاتل، «امر به شی‏ء پس از نهی از آن» یا به تعبیر دیگر، «امر مسبوق به نهی»، بر وجوب دلالت ندارد، بلکه بر جواز و رخصتِ انجام دادن عمل دلالت دارد. برای نمونه، خداوند متعال درباره شخص مُحرِم می‏فرماید: «... غیر محلّی الصید و أنتم حرم...»(4)
که بیانگر آن است که شکار در حال احرام، حلال نیست. سپس، درباره محرم به هنگام خروج از احرام می‏فرماید: «... و إذا حللتم فاصطادوا...» که شکار پس از احرام، جایز دانسته شده است. مقاتل درباره مفهوم «فاصطادوا»می‏نویسد: «این امر، رخصتی است که در پی نهی آمده است».(1)
همانند این مطلب را مقاتل در تفسیر آیه «فإذا قضیت الصلاة فانتشروا فی الأرض و ابتغوا من فضل اللّه‏» نوشته است؛ زیرا در این باره نیز در آیه قبل، خداوند متعال از خرید و فروش به هنگام نماز جمعه نهی می‏کند و سپس می‏فرماید: «پس از پایان نماز، در طلب روزی، در زمین پراکنده شوید». این امر به سبب مسبوق بودن آن به نهی، به معنای رخصت است، نه وجوب.(2)

محرماتی را که مقاتل با استناد به آیه‏های قرآن برمی‏شمارد، دو گونه است:
الف) کارهایی که در آیه‏هایی، تحریم آنها آشکارا بیان شده است، مانند «حرّمت علیکم أمّهاتکم و بناتکم...»(3)؛ «حرّمت علیکم المیتة و الدم...»(4)؛ «قل إنّما حرّم ربّی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن...».(5)
ب) کارهایی که خداوند متعال از آن نهی کرده است، ولی به تحریم آن تصریح نشده است، مانندِ «و لاتأکلوا أموالکم بینکم بالباطل...»(6)؛ «و لاتنکحوا المشرکات حتّی یؤمنّ...»(7)؛ «... و لاتکرهوا فتیاتکم علی البغاء...».(8)
در این‏گونه محرمات که غالبا جز نهی، چیزی در آیه وجود ندارد که بر حرمت دلالت کند، به نظر می‏رسد، مقاتل تحریم را از ظهور نهی استفاده کرده است.

مقاتل در این باره می‏نویسد: هر آنچه در قرآن با «أو» به یکدیگر عطف شده است، از تخییرِ [مکلف بین آنها] حکایت دارد. بنابراین در آیه‏هایی مانند «... إطعام عشرة مساکین من أوسط ما تطعمون أهلیکم أو کسوتهم أو تحریر رقبة» خدای متعال بندگان را میان چند چیز، مخیر گذاشته است.(1)

ویژگی نسبتا فراگیرِ تفسیر مقاتل، کوتاهی و سادگی جمله‏ها و عبارتهای اوست. وی در بیشتر موارد، رأی خود را یاد می‏کند و به ذکر آرای دیگر نمی‏پردازد. بیان او غالبا در حدّ بیان ترجمه‏ای و گاه کمتر از آن است؛ از این رو، در موارد زیادی، تنها به ذکر عنوان باب بسنده کرده و حکم یا احکامی را که می‏توان از آیه‏های مربوط برداشت کرد، یاد نمی‏کند و در مواردی که یاد کرده، غالبا وجه دلالت آیه بر حکم را ذکر نکرده است. با آنکه روش مقاتل کوتاه‏نویسی و اختصار است، در برخی موضوعها که برای او اهمیت ویژه‏ای داشته است، مانند «قضیه افک» و رفع تهمت از عایشه، روایات مربوط به آن را به تفصیل آورده است.(2)
مطالب و محتوای تفسیر مقاتل دو گونه است:
الف) مطالب مستند به حدیث پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم یا سخن صحابه و تابعان؛
ب) مطالب غیر مستند به حدیث یا سخن کسی.
چنان که در بررسی منابع این تفسیر خواهید دید، تفسیرهای بی‏اِسناد مقاتل، بیشتر، برگرفته از تفسیر کلبی و به روایت از ابن عباس است؛ بنابراین، تفسیری که بر پایه اجتهاد و رأی مقاتل باشد، کمتر است. شاید کسانی که جنبه عقلی و اجتهادی را در تفسیر مقاتل قوی دانسته‏اند،(3) از آن روی بوده که تفسیرهای بی‏اِسناد وی را به تمامی، اجتهاد و دیدگاه او پنداشته‏اند. بنابراین، با توجّه به اینکه تفسیر مقاتل بیشتر برگرفته از آثار مفسّران پیش از اوست، در شمار تفاسیر نقلی جای می‏گیرد.

در تفسیر فقهی مقاتل، دو مورد از تفسیر قرآن به قرآن را یافتیم که نشان می‏دهد، مقاتل از این شیوه آگاه بوده و گاهی از آن بهره گرفته است.
الف) مقاتل در تفسیر آیه «إنّا أنزلناه فی لیلة القدر»(1) می‏نویسد:
نامیده شدن شب قدر به این نام، از آن روی بوده است که خدای عزوجل آنچه را تا سال آینده رخ خواهد داد، در آن شب مقدّر می‏کند.
مقاتل سپس در تأیید این مطلب، به آیه سوره دخان تمسک می‏جوید: «فیها یفرق کلّ أمر حکیم».(2)
ب) مقاتل در تفسیر آیه «یا أیّها الذین آمنوا إنّما الخمر و المیسر و الأنصاب و الأزلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلّکم تفلحون»(3) می‏نویسد:
امر به پرهیز از رجس، از تحریم آن حکایت دارد، همان‏گونه که آیه «فاجتنبوا الرجس من الأوثان» با همین تعبیر، از حرمت بت‏پرستی حکایت دارد.(4)

مقاتل برخی آیه‏ها را با استناد به حدیث پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم تفسیر می‏کند. مصداقهای این‏گونه تفسیر نیز در کتاب مقاتل اندک است. موارد زیر از این دست است:
ـ مقاتل در تفسیر «من جاء بالحسنة فله خیر منها»؛ از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نقل می‏کند که مراد از «الحسنة» توحید است.(1)
ـ در تفسیر «سبعا من المثانی» در آیه «و لقد آتیناک سبعا من المثانی...» از پیامبر روایت می‏کند که مراد از آن، فاتحة‏الکتاب است.(2)
ـ در آیه «و للّه‏ علی الناس حجّ البیت من استطاع إلیه سبیلاً»؛ در تفسیر «استطاع» می‏نویسد:
از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم درباره معنای استطاعت سؤال شد. پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فرمودند: «استطاعت به معنای داشتن زاد و توشه سفر و مَرکب مناسب است».(3)

مقاتل در تفسیر بسیاری از آیه‏ها، به سخنان صحابه و در موارد بسیار اندکی نیز به گفتار تابعان استناد می‏کند. با این حال، این‏گونه نیست که همه روایتهایی که از صحابه درباره آیه‏های قرآن، نقل کرده، بیانگر تفسیر آن باشد، بلکه در بسیاری از موارد، این روایتها تنها حکمی را که مربوط به آنچه در آیه مطرح است، بیان می‏کند. موارد زیر نمونه‏هایی از این‏گونه تفسیر است:
ـ مقاتل در تفسیر آیه «یا أیّها الذین آمنوا إذا نکحتم المؤمنات ثمّ طلّقتموهنّ من قبل أن تمسّوهنّ...» از علی علیه‏السلام روایت می‏کند که فرمودند:
طلاق انجام نمی‏گیرد مگر پس از ازدواج و عِتق انجام نمی‏گیرد مگر پس از مالکیت.(4)
ـ «فسبحان اللّه‏ حین تمسون و حین تصبحون و له الحمد فی السموات و الأرض و عشیّا و حین تظهرون...» در تفسیر این آیه از ابن عباس روایت می‏کند که گفت: «این آیه، ناظر به نمازهای واجب پنجگانه است».(5)
ـ «حرّمت علیکم أمّهاتکم... و أمّهاتکم اللاّتی أرضعنکم...» در تفسیر این آیه به روایت از ابن مسعود می‏نویسد:
شیردادنی موجب حرمت می‏شود که سبب رویش گوشت و استخوان گردد و پیش از پایان دوسالگی باشد.(1)
مقاتل، در ادامه آنچه از ابن مسعود نقل کرده است، می‏نویسد: «یک بار مکیدن در دو سال (دوران شیرخوارگی) موجب حرمت می‏شود».(2) با توجّه به اینکه این مطلب در ادامه سخن ابن مسعود ذکر شده است، به نظر می‏رسد که بخشی از سخن اوست، ولی منابع دیگری که سخن ابن مسعود را در رضاع روایت کرده‏اند، خالی از این مطلب است.(3)
ـ «و أتمّوا الحجّ و العمرة للّه‏ فإن أحصرتم فما استیسر من الهدی و لاتحلقوا رؤوسکم حتّی یبلغ الهدی محلّه» در تفسیر این آیه از عطا آورده است:
شخصی که در حال احرام، از حج بازداشته شده است، اگر بخواهد، می‏تواند در احرام بماند تا زمانی که طواف خانه خدا را به جا آورد و یا از طرف او در مکه قربانی ذبح شود.(4)

مقاتل در موارد بسیاری، با استفاده از سبب نزول، آیه‏هایی را تفسیر می‏کند. موارد زیر از این‏گونه است:
ـ «یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کلّ مسجد»؛ مقاتل در تفسیر این آیه می‏گوید:
سبب نزول این آیه آن است که مردم روزگار جاهلیت، خانه کعبه را با بدن برهنه طواف می‏کردند؛ مردان در روز و زنان در شب. آنان در توجیه این کار می‏گفتند: نمی‏خواهیم با لباسی که در آن معصیت خدا کرده‏ایم، طواف کنیم. سپس خدای تعالی آیه یادشده را نازل فرمود. بنابراین، مقصود از «خذوا زینتکم عند کلّ مسجد» امر به پوشیدن لباس به هنگام رفتن به مسجدالحرام و جز آن است.(5)
ـ «لن ینال اللّه‏ لحومها و لا دماؤها و لکن یناله التقوی منکم»؛ مقاتل در تفسیر این آیه می‏نویسد:
سبب نزول این آیه، آن است که اعراب جاهلی، هنگامی که نزدیک چاه زمزم شتر قربانی می‏کردند، خون آن را به سوی کعبه می‏پاشیدند و می‏گفتند: خدایا از ما بپذیر! مسلمانان نیز بر آن شدند تا این کار را انجام دهند که این آیه نازل شد. خدای متعال در این آیه می‏فرماید: «قربانی شما برای من، همان تقوای شما نسبت به من است و این تقواست که به خدا می‏رسد و خدای تعالی آن را به سوی خود بالا می‏بَرَد، نه گوشت و خون را».(1)
چنان که در این موارد دیدید، مقاتل پیش از بیان شأن نزول، هیچ‏گونه توضیحی را درباره الفاظ و عبارتهای آیه‏ها نیاورده است و اگر توضیحی داده، در ضمن بیان شأن نزول یاد کرده است، ولی در برخی موارد، در آغاز، مفاد آیه را بیان کرده و سپس در تکمیل مطلب، شأن نزول را نیز آورده است. مورد زیر از این‏گونه است:
ـ «فإن أحصرتم فما استیسر من الهدی و لاتحلقوا رؤوسکم»؛ یعنی المحصر لایحلق رأسه و یتّقی کلّ ما یتّقیه المحرم «حتّی یبلغ الهدی محلّه»؛ یعنی منْحَرَه بمکّة... «فمن کان منکم مریضا»؛ یعنی فی إحصاره «أو به أذی من رأسه» یحلق رأسه «ففدیة»؛ یعنی علیه فدیة «من صیام»؛ یعنی ثلاثة أیّام... .(2) در این آیه، مقاتل نخست اجزای آیه را به شیوه شرح مزجی، تفسیر کرده و سپس شأن نزول آن را که درباره کعب بن عجره انصاری است، به طور کامل می‏نویسد.(3)

در بسیاری موارد، مقاتل با بیانی کوتاه، معنا و مفهوم واژه‏ها و عبارتهای آیه را به شیوه شرح مزجی آشکار ساخته است. گرچه وی در این‏گونه تفسیر، به هیچ منبعی استناد نکرده است، همگونی بسیاری از توضیحهای او با تفسیر ابن عباس (به روایت کلبی) از آن حکایت دارد که بسیاری از این موارد، از تفسیر ابن عباس گرفته شده است. موارد زیر نمونه‏ای از این‏گونه تفسیر است:
ـ «تتّخذون أیمانکم دخلاً بینکم»؛ یعنی مکرا و خدیعة.(1)
ـ «أن تکون أمّة هی أربی من أمّة»؛ یعنی تکون قوم أکثر من قوم.(2)
ـ «و ابتلوا الیتامی»؛ یقول للأوصیاء: اختبروا عقول الیتامی، «حتّی إذا بلغوا النکاح»؛ یعنی الحُلُم، «فإن آنستم منهم رشدا»؛ یعنی و إن رأیتم منهم صلاحا فی دینهم و حفظا لأموالهم؛ «فادفعوا إلیهم أموالهم»؛ یقول ادفعوا إلی الیتامی أموالهم إذا کبروا.(3)
ـ «الذین یجتنبون کبائر الإثم»؛ یعنی کلّ ذنب أوجب اللّه‏ علیه النار فی الآخرة، «و الفواحش»؛ یعنی کلّ ذنب أوجب اللّه‏ علیه الحدَّ.(4)
ـ «و قل لهما قولاً کریما» حسنا لیّنا.(5)
ـ «یا أیّها النبیّ إذا طلّقتم النّساء فطلّقوهنّ لعدّتهنّ»؛ یعنی لطُهرهنّ من الحیض.(6)
ـ «یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو»؛ یعنی الفضل.(7)
ـ «إنّه کان حوبا کبیرا»؛ أی إثما کبیرا.(8)
ـ «إذا مسّه الشرّ جزوعا و إذا مسّه الخیر منوعا»؛ الشرّ: الفقر؛ و الخیر: الغناء.(9)

خبرگان دانش تفسیر می‏دانند که بسیاری از واژه‏های قرآن کریم، دارای معانی و کاربردهای گوناگونی است؛ یعنی چنان نیست که یک واژه در همه موارد، به یک معنا به کار رفته باشد، بلکه در موارد فراوانی، به اقتضای تفاوت سیاق و بافت سخن، یک واژه در معانی گوناگون که با معنای اصلی و ریشه‏ای آن پیوند و تناسب دارد، به کار رفته است. از این روی، دانشمندان قرآن‏پژوه، از قرنهای نخستین، کتابهایی را درباره «وجوه القرآن» نگاشته‏اند. ظاهرا مقاتل بن سلیمان نخستین کسی باشد که درباره وجوه القرآن کتاب نوشته و نگاشته وی در این موضوع، تا کنون باقی مانده است.
تبحر و آگاهی مقاتل در این دانش، بر تفسیر او به طور چشمگیری اثر گذاشته است، به گونه‏ای که در تفسیر واژه‏ها، بیشتر، مفاد کلّی آن را به کنار می‏نهد و واژه را بر معنای ویژه‏ای که معتقد است، در هر آیه مورد توجّه بوده، حمل می‏کند. برای نمونه به موارد زیر بنگرید:
ـ واژه «حسنة» را در آیه «ربّنا آتنا فی الدنیا حسنة...» به «روزیِ فراخ»(1) و در آیه «و یدرؤون بالحسنة السیّئة» به «احسان و نیکی» تفسیر کرده است.(2)
ـ واژه «الشرّ» را در آیه «إذا مسّه الشرّ جزوعا* و إذا مسّه الخیر منوعا» به «فقر»(3) و در آیه «و من یعمل مثقال ذرّة شرّا یره» به «گناه» تفسیر کرده است.(4)
ـ واژه «الفاحشة» را در آیه «و اللاّتی یأتین الفاحشة من نسائکم» به «زنا»(5) و در آیه «الذین یجتنبون کبائر الإثم و الفواحش...» به «هر گناهی که موجب حدّ شود»(6) و در آیه «إلاّ أن یأتین بفاحشة مبیّنة» به «نافرمانی آشکار»(7) تفسیر کرده است.
ـ واژه «إثم» را در آیه «فمن خاف من موص جنفا أو إثما» به «ستم کردن غیر عمدی»(8) و در آیه «فمن تعجّل فی یومین فلا إثم علیه و من تأخّر فلا إثم علیه» به «مطلق گناه»(9) تفسیر کرده است.

چنان که پیش از این یاد شد، در موارد فراوانی، یک واژه که در اصل، دارای یک معناست، با توجّه به تفاوت بافت و سیاق آیه‏ها، در معانی گوناگونی به کار رفته است که با معنای ریشه‏ای آن به گونه‏ای تناسب و ارتباط دارد. ولی باید توجّه داشت که موارد فراوانی نیز وجود دارد که واژه‏ها در همان معنای اصلی و ریشه‏ای خود، که از نوعی شمول معنایی و کلیت برخوردار است، به کار رفته‏اند.
به نظر می‏رسد که یکی از ضعفهای روش تفسیری مقاتل، این است که وی گاهی کلمه‏ای را که در مواردی که به اقتضای سیاق و مانند آن در معنای اصلی و ریشه‏ای خود به کار رفته و دارای شمول معنایی است، بر یکی از مصداقهایش حمل کرده است. مصداق روشن این شیوه، در تفسیر وی از این آیه به خوبی مشهود است: «هو الذی أنزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هنّ أمّ الکتاب و أخر متشابهات فأمّا الذین فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأویله و ما یعلم تأویله إلاّ اللّه‏ و الراسخون فی العلم».(1)
چنان که در ذیل عنوان «محکم و متشابه» خواهید دید، مقاتل می‏نویسد:
در این آیه، مراد از «محکمات»، سه آیه‏ای است که در بخش پایانی سوره انعام(2) قرار دارد(3) و «متشابهات» عبارت است از: «الم، المص، المر، الر».(4)
وی واژه «تأویل» را به «مدت حاکمیت امت اسلام» و «الراسخون فی العلم» را به «عالمان تورات همچون عبداللّه‏ بن سلام و یارانش» تفسیر کرده است.(5)
به نظر می‏رسد موارد زیر نیز از گونه تفسیر به مصداق باشد:
ـ «حسنة» را در آیه «ربّنا آتنا فی الدنیا حسنة...» به «روزیِ فراخ» (الرزق الواسع) تفسیر کرده است(6) که به نظر می‏رسد، «روزیِ فراخ»، یکی از مصادیق آن باشد.
ـ «السُحت» را در آیه «سمّاعون للکذب أکّالون للسحت...» به «رشوه‏ای که در حکم و داوری گرفته می‏شود» تفسیر کرده است(7) با اینکه «سحت» اعم از «رشوه» می‏باشد و به هرگونه مال حرامی گفته می‏شود.(8)

تفسیر مقاتل به سبب متأثر بودن وی از جو ضد اهل بیت علیهم‏السلام از جنبه‏های زیر دچار انحراف است:
ـ مقاتل روایات تفسیری مربوط به ولایت و فضائل اهل بیت علیهم‏السلام را به ندرت یاد می‏کند؛ با اینکه این‏گونه روایات در برخی کتب روایی و تفسیری اهل سنّت وجود دارد؛ برای نمونه، وی در تفسیر فقهی خود، آیه‏های «الیوم أکملت لکم دینکم...»(1)، «إنّ اللّه‏ و ملائکته یصلّون علی النبیّ...»(2)، «و یطعمون الطعام علی حبّه مسکینا و...»(3) را ذکر کرده است، ولی در ذیل آنها به هیچ یک از روایتهای مربوط به علی علیه‏السلام و اهل بیت علیهم‏السلام اشاره نکرده است،(4) چنان که در تفسیر کبیرش نیز غالبا به این‏گونه روایتها اعتنا نکرده و حتی در تفسیر آیه شریفه «إنّما یرید اللّه‏ لیذهب عنکم الرجس أهل البیت...» می‏نویسد:
مراد از «أهل البیت»، زنهای پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم است؛ زیرا اینان هستند که در خانه پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم بوده‏اند.(5)
ـ مقاتل در تفسیر آیات الاحکام، برای پرهیز از قبول دیدگاه اهل بیت علیهم‏السلام ، این آیه‏ها را بر خلاف ظاهرشان حمل می‏کند و یا حکم ظاهر را منسوخ می‏شمارد، چنان که در آیه «فاغسلوا وجوهکم و أیدیکم إلی المرافق و امسحوا برؤوسکم و أرجلکم إلی الکعبین...» برای گریز از ظهور این آیه در مسح پاها می‏نویسد:
این آیه، دارای تقدیم و تأخیر است؛ یعنی عبارت «و أرجلکم إلی الکعبین» در معنا پیش از «و امسحوا برؤوسکم» قرار دارد؛ از این روی، [عطف بر «وجوهَکم» می‏باشد و] بر شستن پاها دلالت دارد.(6)
ـ وی در آیه «فما استمتعتم به منهنّ فآتوهنّ أجورهنّ...» با اینکه دلالت آیه را بر مشروعیت ازدواج موقت پذیرفته است، تحت تأثیر جوّ حاکم، مدّعیِ نسخ آن شده است و ناسخ آن را «آیه طلاق و عِدّه» دانسته است.(1)

از کارهای معاویة بن ابی‏سفیان و دشمنان خاندان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم برای مقابله با مکتب اهل بیت علیهم‏السلام ، نشر روایتهای ساختگی در فضیلت سه خلیفه بود.(2) برخی از نوشته‏های مقاتل نشان می‏دهد که وی از این‏گونه روایتها متأثّر بوده است؛ برای نمونه، وی پس از بیان این مطلب که در آغاز تشریع فریضه روزه، پس از نماز عشا، پرهیز از مفطرات واجب بود، می‏نویسد:
این‏گونه روزه گرفتن بر مسلمانان سخت بود تا آنکه عمر بن خطاب(3) پس از نماز عشا با همسرش آمیزش کرد و این کار را برای آن کرد که خداوند انجام دادن آن را رخصت دهد و این تکلیف دشوار، از دوش مسلمانان برداشته شود!!(4)
چنان که می‏بینید تعصّبِ به دور از خردِ مقاتل تا آنجاست که این خطا و گناه مسلّم را که به واسطه مغلوب شدن در برابر غریزه جنسی رخ داده است، امری مشروع و شایسته قلمداد می‏کند که به هدف برداشته شدن یک تکلیف سنگین از دوش امّت انجام گرفته است؛ این در حالی است که بر اساس نقل مقاتل، عمر خود آن را گناه دانسته و از انجام دادن آن پشیمان شده و حتی گریسته است.(5)
با توجّه به آنچه گذشت، جای بسی شگفتی است که دکتر عبداللّه‏ شحّاته، بدین دلیل که مقاتل، شیعه زیدی است، می‏گوید: باید نسبت به آثار مقاتل، درباره اهل بیت جانب احتیاط مراعات شود.(1)
یعنی آنچه او در فضائل علی علیه‏السلام و خاندانش گفته است، ممکن است به سبب گرایش شیعی او باشد با اینکه آنچه مقاتل در تفسیر خود درباره اهل بیت علیهم‏السلام آورده، نسبت به روایتهای موجود در برخی تفسیرها و کتابهای اهل سنّت، چندان شایان توجه نیست، بلکه به نظر می‏رسد، وی در روی‏گرداندن از شماری از این روایات، تعمّد داشته است و از همین روست که شیخ مفید درباره‏اش گفته است:
و قد عُرف نصبُه لآل محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و جهلُه...(2)؛ دشمنی او با خاندان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و جهل او، معروف است.

مقاتل، در تفسیر آیه «شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن...» می‏نویسد:
مراد از نزول قرآن در ماه رمضان، نزول آن در شب قدر، از لوح محفوظ به آسمان دنیاست.(3)
بر اساس آنچه مقاتل در تفسیر بزرگ‏اش نوشته است، قرآن کریم در بیست مرحله، از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل شده است، به این صورت که در شب قدرِ هر ماه رمضان، خدای متعال آن مقدار از قرآن را که تا سال بعد باید بر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نازل شود، از لوح محفوظ به آسمان اوّل نازل می‏کرد و جبرئیل آن را در موقعیتهای خاص، به تدریج تا پایان سال بر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نازل می‏کرد. بدین‏سان همه قرآن، در مدت بیست سال بر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فرود آمد.(4)

در تفسیر فقهی مقاتل دو مطلب، درباره ترتیب نزول قرآن آمده است:
1. بر پایه روایت اُبَیّ بن کعب، سوره طلاق پس از سوره بقره نازل شده است.(1)
2. آیه «الیوم أکملت لکم دینکم...»(2) در روز عرفه نازل گردید و پس از آن، هیچ حکم و فریضه‏ای نازل نشد جز دو آیه آخر سوره نساء:(3) «یستفتونک قل اللّه‏ یفتیکم فی الکلالة...»(4) و سپس آیه «و اتّقوا یوما ترجعون فیه إلی اللّه‏...»(5) نازل شد و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم پس از گذشت نُه شب از نزول آن، در دوم ربیع‏الاوّل از دنیا رحلت فرمودند.(6)

در این تفسیر فقهی، حدود 36 مورد، سبب نزول نقل شده است که می‏توان آنها را به سه گونه تقسیم کرد:
الف) سبب نزولهای تقریبا مبسوط که در آن به جزئیات قضایای مربوط پرداخته شده است. آنچه مقاتل در ذیل آیه «إنّ الذین جاؤوا بالإفک...»(7) و آیه «یا أیّها الذین آمنوا إنّما الخمر و المیسر و...»(8) آورده است، از این گونه است.(9)
ب) سبب نزولهای متوسط و غیر مفصّل که در آن قضایای مربوط، غالبا به طور کلی بیان شده و کمتر به جزئیات آن پرداخته شده است، مانند آنچه در سبب نزول آیه «لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فیما طعموا...»(10) و آیه «یا أیّها الذین آمنوا لایحلّ لکم أن ترثوا النساء کرها...»(11) آمده است.(12) بیشتر سبب نزولهای این تفسیر، از همین‏گونه می‏باشد.
ج) سبب نزولهای کوتاه، به اندازه یک تا دو سطر، مانند آنچه در تفسیر «و أمّا من بخل و استغنی»(1) و آیه «و آتوا الیتامی أموالهم...»(2) آمده است.(3)
چنان که در روش تفسیری مقاتل بیان شد، وی در بسیاری از موارد، آیه‏ها را در پرتو سبب نزول، تفسیر می‏کند، اما درباره این موضوع که آیا ملاک وی در برداشت از آیه‏ها عمومِ آیه است یا خصوص مورد نزول، نصّی در کلام او به دست نیامد، جز اینکه در سبب نزول آیه «من کفر باللّه‏ من بعد إیمانه إلاّ من أکره و قلبه مطمئنّ بالإیمان...»(4) که حکم کلّی آیه را به مورد نزول، اختصاص داده و نوشته است:
این آیه، درباره مسلمانانی نازل شد که کفّار مکه آنان را برای برگرداندن از ایمانشان پیوسته شکنجه کردند تا آنکه از اسلام [تنها به سخن] دست کشیدند، در حالی که دلهاشان به ایمان، استوار بود.(5)
مقاتل در ادامه این مطلب می‏نویسد: «رخصت یادشده در آیه، تنها به آنان اختصاص دارد».(6)
باید گفت به استناد یک مورد، نمی‏توان گفت که مقاتل مورد نزول را مخصّص عموم آیه می‏دانسته است.

آنچه مقاتل در اسباب نزول آورده است، غالبا بدون سند است؛ ولی با توجّه به عدم وثاقت او، حتی روایتهایِ مُسنَد وی نیز قابل اعتماد نیست؛ مگر مواردی که قرائن و شواهدی، درستی آنها را تأیید کند. با این حال گزارشهای مقاتل بیشتر با نوشته‏های مفسّران عامّه مطابقت دارد؛ از این رو، می‏توانیم همان ملاکی را که در پذیرش یا ردّ روایتهای عامّه معتبر می‏دانیم، درباره گزارشهای مقاتل نیز به کار گیریم.
به لحاظ قدمت تفسیر مقاتل، گزارشهای او در روشن ساختن نقاط مبهم در مواردی که صحت یک سبب نزول به نحو کلّی و اجمالی، مسلّم است، ولی جزئیات آن مبهم و مورد اختلاف می‏باشد، ممکن است، سودمند باشد؛ زیرا گزارشهای متعدّد از یک واقعه، غالبا یکدیگر را تکمیل، تصحیح و روشن می‏کنند.

قبلاً گذشت که مقاتل، همچون شماری از دانشمندان مکتب خلفا، از جوّ ضد اهل بیت علیهم‏السلام متأثر بود؛ از این رو، شمار فراوانی از روایتهای ساختگی و تحریف‏شده و آرای نادرست آن دوران، به آثار او راه یافت.
مهم‏ترین لغزشهای مقاتل در اسباب نزول، گرایش وی به این دست روایتهاست که به دو نوع تقسیم می‏شود:
1. سبب نزولهایی که هدف آن، پایین آوردن شأن و جایگاه اهل بیت علیهم‏السلام است.
2. سبب نزولهایی که با هدف بالا بردن شأن سه خلیفه، ساخته شده است.

مقاتل در بحث «حرمت خمر» می‏نویسد:
آیه «یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما إثم کبیر و منافع للناس و إثمهما أکبر من نفعهما...»(1) در نکوهش میگساری نازل شد، ولی آن را حرام نکرد؛ از این رو، مسلمانان به سبب منافعش آن را می‏نوشیدند تا آنکه یکی از اصحاب، جمعی از یاران پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم را به میهمانی دعوت کرد و در این میهمانی، به آنان شراب نوشاند، به اندازه‏ای که مستی آنان را فراگرفت.
در ادامه این داستان، سازنده روایت، علی علیه‏السلام را در شمار میهمانهای دعوت‏شده، آورده است و به وی نسبت می‏دهد که با همان حال مستی به نماز ایستاد و آغاز و پایان سوره کافرون را نادرست خواند. مقاتل سپس می‏نویسد: به دنبال این حادثه، آیه «لاتقربوا الصلاة و أنتم سکاری...» نازل گردید.(1)
گرچه ساختگی بودن این داستان، برای آشنایان با شخصیت علی علیه‏السلام روشن است، برای آشکار ساختن بیشتر حقیقت بر همگان، این داستان را بررسی می‏کنیم.
بر پایه این داستان، زمان وقوع سبب نزول مزبور، پس از هجرت به مدینه بوده است که در آن هنگام، باده‏نوشی حرام نبوده است. وجود این مطلب در این داستان، خود دلیل روشنی بر ساختگی بودن آن است؛ زیرا شواهد و دلایل متعدّدی، از حرام شدن خمر، قبل از آن قضیه حکایت دارد:
1. آیه «قل إنّما حرّم ربّی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الإثم و البغی بغیر الحقّ و أن تشرکوا باللّه‏...»(2) که از آیه‏های مکّی است، گویای آن است که باده‏نوشی در مکه حرام شده است، گرچه عالمانِ سنّی متأثر از امثال این داستان، «الإثم» را در این آیه، به معنای «مطلق گناه» گرفته و دالّ بر حرمت خمر ندانسته‏اند، باید گفت که شواهد زیر به روشنی از دلالت آن بر حرمت خمر حکایت دارد:
الف) امام کاظم علیه‏السلام «الإثم» را در این آیه به خمر تفسیر کرده و می‏فرمایند: «فإنّها الخمرُ بعینه».(3) تفسیر «االإثم» به خمر، مؤیّد قرآنی نیز دارد؛ چه اینکه امام کاظم علیه‏السلام در تأیید سخن خود به آیه «یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما إثم کبیر و منافع للناس و إثمهما أکبر من نفعهما» استناد کرده است.(4)
ب) «إثم» در زبان عرب به معنای خمر به کار رفته است.(5) جوهری می‏نویسد: «و قد تُسمَّی الخمرُ إثما»(6)؛ گاهی به خمر «إثم» گفته می‏شود.
ابن عباس و حسن بصری نیز «إثم» را در این آیه به «خمر» تفسیر کرده و در تأیید آن به اشعار زیر تمسک کرده‏اند:
کذاک الإثم تذهب بالعقول *** شربتُ الإثمَ حتّی ضلّ عقلی
وتری المسک بیننا مستعارا(1)*** شربتُ الإثمَ بالصّاع جهارا
ج) تفسیر «الإثم» به «مطلق گناه»، با بافت و سیاق آیه 33 سوره اعراف سازگار نیست؛ زیرا این آیه، در مقام بیان اقسام محرّمات است: «إنّما حرّم ربّی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الإثم و البغی بغیر الحقّ و أن تشرکوا باللّه‏ ما لم‏ینزّل به سلطانا و أن تقولوا علی اللّه‏ ما لاتعلمون». «الفواحش» به معنای «زنا» و مانند آن می‏باشد، «البغی بغیر الحقّ»به معنای «ستم و تجاوز» و «أن تشرکوا باللّه‏» به معنای «شریک قرار دادن برای خدای تعالی» است؛ بنابراین «الإثم» نیز در میان آنها باید به نوع خاصی از گناه ناظر باشد، نه مطلق گناه؛ در غیر این صورت، در راستای هدف آیه که بیان انواع محرّمات است، جای نمی‏گیرد و معنای آن، این‏گونه می‏شود: «خدا انواع فحشا، همه گناهان، ستم و شرک را حرام کرده است».
روشن است که این‏گونه سخن با شیوه پیام‏رسانیِ عالیِ قرآن سازگار نیست، به‏ویژه اینکه «الإثم» در میان سایر موارد آمده و نمی‏توان آن را مصداق «ذکر العامّ بعد الخاصّ» به شمار آورد، چنان که موارد دیگر را نسبت به «الإثم» نمی‏توان مصداق «ذکر الخاصّ بعد العامّ» دانست.
اکنون جای این پرسش است که چرا در آیه یادشده، به جای «الإثم» از واژه «الخمر» استفاده نشده است تا از لغزش و اشتباه در فهم آیه، جلوگیری شود؟ پاسخ این است که اطلاق «إثم» بر خمر به سبب آنکه سرچشمه بسیاری از گناهان دیگر می‏باشد، در میان عرب معروف بوده است؛(2) از این رو، این واژه، هم نوع گناه و هم علّت تحریم (اثم بودن و داشتن مفاسد) را نشان می‏دهد، بر خلاف واژه «خمر» که تنها از نوع گناه حکایت می‏کند.
2. بر خلاف آنچه در سبب نزولِ یادشده، ادّعا می‏شود که خمر در آن زمان، حرام نبوده است، آیه «یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما إثم کبیر و منافع للناس و إثمهما أکبر من نفعهما»(1) بر حرمت خمر در آن زمان دلالت دارد؛ زیرا خدای متعال در این آیه می‏فرماید: «قل فیهما إثم کبیر»؛ یعنی در آن دو، گناهی بزرگ است و نیز می‏فرماید: «و إثمهما أکبر من نفعهما»؛ یعنی گناه آن دو از سود و نفعشان بزرگ‏تر است و از کلام اهل لغت نیز فهمیده می‏شود که مراد از «إثم» در معنای عام آن، «جرم و گناه» است.(2)
با اینکه آیه آشکارا بیان می‏دارد که «فیهما إثم کبیر»، چگونه می‏توان گفت باده‏نوشی به سبب داشتن منافع، در آن زمان، حلال بوده است؟ آیا جز این است که بسیاری از محرمات و گناهان دیگر نیز از نوعی سود و منفعت خالی نیست؟ اگر داشتن منفعت، ملاک حلال بودن است ـ با اینکه منافع خمر در زمانهای بعد نیز باقی بود، چگونه حکم به حرمت آن شد؟ افزون بر این، از جمع میان آیه «فیهما إثم کبیر...» و آیه 33 از سوره اعراف: «إنّما حرّم ربّی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الإثم...» که «إثم» را حرام کرده است، حرمت خمر به روشنی استنباط می‏شود و آشکار می‏گردد، «خمر» که از مصادیق «إثم» است، در مکه حرام شده است.
3. تاریخ از آن حکایت دارد که باده‏نوشی، پیش از هجرت، در مکه حرام شده است. ابن هشام می‏نویسد:
هنگامی که «أعشی» شاعر معروف عرب به قصد اسلام آوردن به سوی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم رهسپار گردید، برخی مشرکان، در راه با وی روبه‏رو شدند و هنگامی که از قصد وی آگاهی یافتند، به او گفتند: ای ابوبصیر! او زنا را حرام می‏داند. اعشی گفت: من بدان نیازی ندارم. گفتند: او شراب را نیز حرام کرده است. در اینجا اعشی در تصمیم خود قدری سست شد و گفت: به خدا سوگند، هنوز بقایای علاقه به شراب در جانم مانده است، پس برمی‏گردم و در این یک سال، خود را از شراب سیر می‏سازم، سپس نزد محمّد[ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ] می‏آیم و اسلام می‏آورم. وی برگشت، ولی اجل او را تا سال بعد مهلت نداد.(3)
بنابراین تحریم خمر در مکه معروف بوده است، به گونه‏ای که حتی مشرکان هم از آن اطلاع داشته‏اند؛ از این روی، به نظر می‏رسد که داستان باده‏نوشی صحابه و ادّعای تدریجی بودن تحریم خمر، یکی از تحریفها یا داستانهای ساختگی‏ای است که برای توجیه باده‏نوشی برخی از بزرگان مکتب خلفا که تا سالها پس از تحریم به آن مبتلا بودند، ساخته شده است.(1)

در این نوع، به سبب نزولهایی می‏پردازیم که با هدف بالا بردن شأن سه خلیفه ساخته شده است. مقاتل می‏نویسد:
آیه «فأمّا من أعطی و اتّقی...»(2) در شأن ابوبکر نازل شد. و آن، هنگامی بود که او نُه تن از بردگان مسلمان را که زیر شکنجه کفار بودند، خرید و آزاد کرد. بلال حبشی نیز از جمله آنان بود(3) که ابوسفیان بن حرب او را شکنجه می‏داد(4) و آیه «و أمّا من بخل و استغنی»(5) درباره‏اش نازل گردید.(6)
آنچه در پی می‏آید، شاهدی بر نادرستی این شأن نزول ساختگی دلالت دارد:
یکی از ملاکهای مهم برای پذیرش سبب نزول، هماهنگی آن با مفاد آیه‏های مربوط است، ولی این داستان با ظاهر آیه‏های مورد نظر، هماهنگی و تناسب ندارد؛ زیرا طبق این سبب نزول، در نقطه مقابل ابوبکر، آیه «و أمّا من بخل و استغنی...»(7) درباره ابوسفیان که بلال را شکنجه می‏کرد، نازل گردید.
در حادثه یادشده، ابوسفیان نسبت به چه چیز، بخل ورزید و از چه چیز، خود را بی‏نیاز دانست؟ آیا به شکنجه‏کننده و آزاردهنده، بخیل گفته می‏شود؟
شاید به دلیل همین ناهمگونی بوده است که جمعی از مفسّران عامّه، در ذکر سبب نزول آیه‏های مورد بحث، نخست، روایت نزول آن در شأن ابودَحداح را که کاملاً، با ظاهر آیه‏ها هماهنگ است، نوشته‏اند(1) و سپس، روایت مربوط به ابوبکر را یاد کرده‏اند.(2) شیخ مفید رحمه‏الله در این باره می‏نویسد:
راویان حدیث از عامّه، خلاف آنچه را درباره ابوبکر روایت شده است، از عبداللّه‏ بن عباس و انس بن مالک و جز آن دو، روایت کرده و نزول آن آیه را درباره ابودَحداح انصاری و سمرة بن جُندب دانسته‏اند. آنان ابودَحداح را مصداق «أعطی و اتّقی» و سمرة بن جندب را مصداق «بخل و استغنی» شمرده‏اند. بعلاوه، اگر آیه یادشده درباره ابوبکر نازل شده بود، چنان شهرتی را می‏یافت که کسی احتمال خلاف آن را نمی‏داد؛ زیرا انگیزه نشر این‏گونه روایات در عصر خلفا و پس از آن، فراوان بوده است و اظهار آن زیانی دربرنداشت. بنابراین، شهرت نیافتن این روایت، از نادرستی آن حکایت دارد.(3)

مقاتل نام سوره‏ها را به شیوه‏ای که اکنون شناخته شده است، یاد نمی‏کند، بلکه این‏گونه از سوره‏ها نام می‏برد: «السورة التی یُذکر فیها البقرة»(1)، «السورة التی یذکر فیها النساء»(2)، «السورة التی یذکر فیها الفرقان».(3)
تعمّد وی در این‏گونه تعبیر، این احتمال را تقویت می‏کند که او بر این باور بوده است که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به شیوه کنونی از سوره‏ها نام نبرده است، یا دست کم، این‏گونه تعبیر از رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم برای مقاتل ثابت نشده و یا در میان صحابه و تابعان رواج نداشته است. وی در برخی سوره‏ها با جمله آغازین سوره از آن نام می‏برد؛ برای نمونه، از سوره لیل این‏گونه یاد کرده است: «اللیل إذا یغشی».(4)
مقاتل در مواضع بسیاری از سوره طلاق با عنوان «النساء القصری» یاد می‏کند،(5) ولی در یک جا با تعبیر «السورة التی یذکر فیها الطلاق» به آن اشاره کرده است.(6)

واژه «نسخ» در اصطلاح صحابه، تابعان و اتباع تابعان، مفهومی گسترده‏تر از مفهوم کنونی داشته است.(7) آنان هرگونه تغییر در حکم پیشین مانند تقیید مطلق و تخصیص عام را نیز نسخ می‏گفتند.(8)
مقاتل در تفسیر خود، تعریفی برای نسخ ارائه نداده است، ولی از مطالب وی در تفسیر آیه‏هایی که مدّعیِ نسخ آن شده است،(9) به دست می‏آید که او نیز نسخ را اعم از برداشته شدن حکم پیشین و تخصیص یا تقیید آن می‏داند.

بر پایه گزارش دکتر عبداللّه‏ شحّاته، مجموع آیه‏هایی که مقاتل در تفسیر بزرگ خود مدّعیِ نسخ آن شده، 44 آیه است.(1) با افزودن دو موردی که در گزارش وی از آن غفلت شده است،(2) مجموع این آیه‏ها به 46 آیه می‏رسد.
آیه‏هایی که در تفسیر فقهی مقاتل به منسوخ بودن آن، تصریح شده است، حدود هفده آیه است که دوازده آیه از آن در تفسیر بزرگ مقاتل نیز منسوخ شمرده شده است؛ بنابراین، مجموع آیه‏هایی که مقاتل در دو تفسیر خود منسوخ شمرده است، 51 آیه می‏باشد. برخی از آیه‏هایی که در تفسیر فقهی مقاتل منسوخ شمرده شده است، طبق اصطلاح مشهور نیز منسوخ می‏باشد، برخی نیز تقیید گردیده و بسیاری از این آیه‏ها نه از مصادیق نسخ است و نه از مصادیق تخصیص یا تقیید.

از مجموع آیه‏هایی که در تفسیر فقهی مقاتل، منسوخ شمرده شده است، تنها سه آیه را می‏توانیم طبق اصطلاح مشهور، منسوخ بدانیم:
1. «و اللاّتی یأتین الفاحشة من نسائکم فاستشهدوا علیهنّ أربعة منکم فإن شهدوا فأمسکوهنّ فی البیوت حتّی یتوفّاهنّ الموت أو یجعل اللّه‏ لهنّ سبیلاً».(3)
2. «و اللذان یأتیانها منکم فآذوهما فإن تابا و أصلحا فأعرضوا عنهما».(4)
مقاتل آیه نخست را درباره زنان شوهرکرده، و آیه دوم را درباره کسانی که همسر اختیار نکرده‏اند و غیر محصن هستند، می‏داند و می‏نویسد:
مجازات یادشده در این دو آیه، مربوط به صدر اسلام است؛ زیرا پس از آن حدّ زناکننده بر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نازل شد و حبس و آزار منسوخ گردید.(1)
با وجود اختلاف در تفسیر این دو آیه، بر اساس سخن علامه طبرسی، بیشتر مفسّران، آن دو را منسوخ می‏دانند.(2) احادیثی از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ،(3) امام باقر و امام صادق علیهماالسلام (4) دیدگاه مشهور را تأیید می‏کند.
ناسخ این دو آیه، آیه «الزانیة و الزانی فاجلدوا کلّ واحد منهما مائة جلدة»(5) و احادیث رجم زانیِ محصن(6) و عدم فتوای فقیهان به مضمون این دو آیه است.
3. «و الذین یتوفّون منکم و یذرون أزواجا وصیّة لأزواجهم متاعا إلی الحول غیر إخراج فإن خرجن فلا جناح علیکم فی ما فعلن فی أنفسهنّ من معروف و اللّه‏ عزیز حکیم»(7)
بر اساس مضمره ابوبصیر ـ پیش از تشریع ارث زوجه‏ـ به حکم این آیه، هنگام از دنیا رفتن مرد، هزینه زندگی همسرش، برای یک سال، از اصل مال مرد پرداخت می‏شد [و در خانه شوهرش به سر می‏برد] و پس از پایان یک سال، بی‏آنکه چیزی از میراث به او داده شود، اخراج شد.
این حکم با نزول آیه دوازدهم سوره نساء (و تشریع میراث یک چهارم یا یک هشتم برای زوجه) منسوخ گردید و پس از آن، نفقه زن بیوه از سهم ارث او داده می‏شد. همانند این مطلب با اندکی تفاوت، در تفسیر فقهیِ مقاتل نیز آمده است.(8)
منسوخ بودن «آیه إمتاع» به سبب «آیه میراث زوجه» (نساء/ 12)، امری مورد پذیرش و اتّفاق دانشمندان و مفسّران مسلمان است(1) و ظاهر دو آیه یادشده نیز با رأی مذکور سازگار می‏باشد؛ از این رو، هیچ فقیهی به مضمون «آیه إمتاع» به گونه وجوبی یا استحبابی، فتوا نداده است.(2)

به جز آیه‏هایی که قبلاً ذکر شد، دیگر آیه‏هایی که مقاتل در تفسیر فقهی خود آورده است، طبق اصطلاح مشهور، منسوخ نیست، بلکه برخی با آیه‏های دیگر، مقید شده و ادّعای نسخ درباره بسیاری از آیه‏های دیگر نادرست است.(3) اکنون شماری از این‏گونه آیه‏ها را که در تفسیر مقاتل، ذکر شده است، بررسی می‏کنیم:
1. مقاتل و شماری از دانشمندان اهل سنّت(4) هم بر آنند که آیه «یا أیّها الذین آمنوا کتب علیکم القصاص فی القتلی الحرّ بالحرّ و العبد بالعبد و الأنثی بالأنثی...»(5) با آیه «و کتبنا علیهم فیها أنّ النفس بالنفس و العین بالعین و الأنف بالأنف...»(6) نسخ شده است.
به نظر می‏رسد، دیدگاه مقاتل در این باره، آن است که بر پایه آیه نخست، در برابر زن، نمی‏توان مرد را قصاص کرد و در برابر برده، قصاص شخص آزاد جایز نیست، ولی با نسخ آیه نخست با آیه دوم، شرط تساوی برداشته شده و به طور کلّی، نفس در مقابل نفس قصاص می‏شود.(1)
چنان که علامه خویی رحمه‏الله نوشته است، آیه نخست، نسخ نشده است؛ زیرا آیه دوم، مطلق می‏باشد و در صدد بیان ویژگی قاتل از نظر آزادی، بردگی و مرد یا زن بودن نیست، بلکه در مقام بیان تساوی مقدار قصاص با مقدار جنایت است؛ بنابراین، ظهوری در عموم ندارد تا ناسخ آیه نخست باشد، با این حال، ظهور آن در اطلاق، با آیه نخست تقیید می‏خورد و مطلق، نمی‏تواند مقیَّد را نسخ کند، اگرچه زمان صدور آن متأخر باشد.(2)
افزون بر این، آیه دوم، چنان که از ظاهر آن برمی‏آید، از احکام تورات، حکایت می‏کند که در گذشته، تشریع شده است و آیه «کتب علیکم القصاص...»بیان‏کننده حکمی است که در اسلام تشریع شده است؛ بنابراین، چگونه ممکن است حکم پیشین، نسخ‏کننده حکم پسین باشد.
2. بسیاری از مفسّران در تفسیر آیه «إنّ الذین آمنوا و هاجروا و جاهدوا بأموالهم و أنفسهم فی سبیل اللّه‏ و الذین آووا و نصروا أولئک بعضهم أولیاء بعض...»(3) گفته‏اند:
مسلمانان نخستین، به سبب ایمان و هجرت، از یکدیگر ارث می‏بردند، نه از خویشاوندی؛ تا آنکه آیه «و أولوا الأرحام بعضهم أولی ببعض فی کتاب اللّه‏...»(4) نازل گردید و آن را نسخ کرد.(5)
چنان که می‏بینید ولایتِ ثابت‏شده در آیه مورد بحث، مطلق است؛ از این رو، به نظر می‏رسد، نمی‏توان گفت که مقصود از آن تنها ارث بردن بوده است، بلکه توارث یکی از مصادیق آن بوده که با نزول «آیه أولوا الأرحام» به مؤمنانِ خویشاوند اختصاص یافته است، اما حکم آیه مزبور، به اینکه مؤمنان یار و یاور همدیگرند، همچنان باقی است؛ بنابراین باید گفت: «آیه أولوا الأرحام» فقط، قلمرو مفاد آیه مورد بحث را کاهش داده، ولی آن را نسخ نکرده است. پس ادّعای نسخ در آن، بر اساس اصطلاح پیشینیان خواهد بود.
3. مقاتل، ابن عباس، حسن بصری، قَتاده و برخی دیگر، آیه «کتب علیکم إذا حضر أحدکم الموت إن ترک خیرا الوصیّة للوالدین و الأقربین بالمعروف حقّا علی المتّقین»را منسوخ به «آیه ارث» شمرده‏اند.(1) علامه طبرسی می‏نویسد:
از نگاه محققان امامیه، رأی درست آن است که این آیه نسخ نشده است؛ زیرا هیچ‏گونه تنافی و ناسازگاری میان «آیه وصیت» و «آیه ارث» وجود ندارد.(2)
با وجود این، بر پایه دیدگاه ارائه شده در تفسیر قمی، این آیه منسوخ می‏باشد(3) و ابوبصیر از امام باقر یا امام صادق علیهماالسلام نقل می‏کند که «آیه وصیت» با «آیه ارث» نسخ گردیده است.(4) از سوی دیگر، احادیث فراوانی از مکتب اهل بیت علیهم‏السلام در جواز و استحباب وصیت رسیده است.(5) علامه طباطبایی رحمه‏الله می‏نویسد:
جمع میان روایتها، اقتضا می‏کند که حکم منسوخ در آیه، وجوب وصیت باشد؛ بنابراین استحباب و جواز آن پابرجاست.(6)
ابواسحاق ثعلبی نسخ وجوب و بقای استحباب را نظر علی علیه‏السلام ، ابن عمر، عایشه، عِکرمه، مجاهد و سُدّی دانسته است.(7) ابن عطیه اندلسی و قرطبی همین دیدگاه را رأی ابن عمر، ابن عباس، [جابر] بن زید، ربیع بن خُثَیم و مالک بن انس شمرده‏اند.(1)
دیدگاه اخیر (نسخ وجوب و بقای استحباب) دور از واقع نیست؛ چرا که «آیه وصیت» ظهور در وجوب دارد، از همین رو، علامه طبرسی در بحث واژگانی آیه، «کتب علیکم» را به «فرض علیکم» تفسیر کرده و در معنای «حقّا علی المتّقین» می‏نویسد: «أی حقّا واجبا علی من آثر التقوی».(2) بنابراین به نظر می‏رسد که آیه مزبور بر وجوب وصیت دلالت داشته است، ولی با نزول «آیه ارث»، وجوب آن نسخ گردیده و استحباب برجا مانده است.
فیض کاشانی نیز به این رأی، گرایش دارد؛ از این رو، در برابر سخن مخالفانِ نسخ که می‏گویند، امام صادق علیه‏السلام به استناد همین آیه، حکم به جواز وصیت کرده‏اند، می‏گوید: «نسخ وجوب، منافاتی با بقای جواز ندارد».(3)
امّا حدیث «إنّ اللّه‏ قد أعطی کلَّ ذی حقّ حقّه فلا وصیّة لوارث»(4) که در برخی منابع حدیثی اهل سنّت آمده است، قابل بررسی و نقد است؛ چه اگر مراد از «لا وصیّة لوارث» عدم جواز وصیت باشد، چنان که در برخی نقلها آمده است،(5) از جهاتی مخدوش بوده(6) و قابل اعتماد نمی‏باشد،(7) به‏ویژه اینکه شخصیتهایی معتبر و پذیرفته‏شده نزد اهل سنّت، همچون ابن عباس، ابن عمر، عایشه، مجاهد، سُدّی و مالک بن انس بر خلاف آن فتوا داده‏اند.(8)
افزون بر این، جواز وصیت برای وارث، در مکتب اهل بیت علیهم‏السلام اجماعی است.(1) بنابراین با استناد به این حدیث، نمی‏توان منسوخ بودن «آیه وصیت» را ثابت کرد؛ زیرا نسخ به دلیل ظنّی ثابت نمی‏شود، به‏ویژه اینکه هیچ‏گونه تنافی و ناسازگاری میان «آیه وصیت» و «آیه میراث» وجود ندارد.
از آنچه بیان شد، به این نتیجه می‏رسیم که وصیت برای وارث و غیر وارث حرام نیست و به دلیل اجماع و احادیث، واجب هم نیست، امّا ظهور «آیه وصیت» در وجوب را یا به سبب دلیل یادشده، حمل بر استحباب می‏کنیم و یا ظهور آن را پذیرفته و قائل به نسخ وجوب و بقای جواز می‏شویم. از آنجا که در این‏گونه نسخ، آیه منسوخ، حکم شرعیِ پیشین را با تفاوت اندکی می‏فهماند، نسخ آن از گونه تخصیص و تقیید می‏باشد؛ از این رو، پذیرش آن بر تنافی و ناسازگاری میان دو آیه مبتنی نیست. روشن است که این‏گونه نسخ با نسخ اصطلاحی که حکم پیشین را به طور کامل برمی‏دارد، متفاوت است.
4. مقاتل و بسیاری از اهل سنّت، آیه «... فما استمتعتم به منهنّ فآتوهنّ أجورهنّ فریضة و لا جناح علیکم فیما تراضیتم به من بعد الفریضة إنّ اللّه‏ کان علیما حکیما» را که بر مشروعیت متعه، دلالت می‏کند، منسوخ می‏دانند.(2)
با اینکه مقاتل، این آیه را با قاطعیت، به متعه تفسیر کرده است، بر این باور است که این حکم در آغاز اسلام تشریع شده و رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم سه روز، متعه را حلال و سپس آن را حرام کرده است. وی می‏نویسد: «در این‏گونه ازدواج، طلاق، عِدّه(3) و میراث وجود ندارد».(1) چنان که مقاتل و بیشتر مفسّران سده‏های نخستین پذیرفته‏اند که این آیه، درباره ازدواج موقّت است؛(2) زیرا واژه «استمتاع» در روزگار رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در اصطلاح شرعی به معنای ازدواج موقّت به کار می‏رفت؛(3) باید همچون حج، بیع، ربا و... بر معنای شرعی آن حمل شود.
دلالت آیه مورد بحث بر مشروعیت متعه در مکتب اهل بیت علیهم‏السلام اجماعی است.

در مکتب اهل بیت علیهم‏السلام «مشروعیت متعه و عدم نسخ آن»، مسلّم و اجماعی است. همچنین روایتهایی که از دیدگاه و سیره بسیاری از صحابه و تابعان حکایت می‏کند(4) نیز با دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم‏السلام هماهنگ است. ابن حزم می‏نویسد:
گروهی از پیشینیان، همچنان بر حلال بودن متعه باقی ماندند، صحابیانِ ذیل از جمله آنان‏اند: اسماء دختر ابوبکر، جابر بن عبداللّه‏، ابن مسعود، ابن عباس، معاویة بن ابی‏سفیان، عمرو بن حریث، ابوسعید خدری، سلمه و معبد فرزندان امیة بن خلف.
جابر بن عبداللّه‏، حلال بودن متعه را در روزگار پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و دوران ابوبکر تا اواخر حکومت عمر، از همه صحابه روایت کرده است.(5)
پس از عهد تابعان، دیدگاه نسخِ متعه در میان دانشمندان اهل سنّت، به طور گسترده‏ای شهرت یافت و بر مجامع علمی آنان چیره گشت.

از آنجا که قرائتِ مورد قبولِ مقاتل از نسخه‏های خطیِ دو تفسیر وی به‏دست نمی‏آید، نمی‏توانیم با قاطعیت درباره آن اظهار نظر کنیم، ولی از مجموع نکاتی که در تفسیر آیه‏ها و گاه در قرائت آنها بیان کرده است، گمان می‏رود قرائت مورد پذیرش وی، جز در موارد اندکی، غالبا با قرائت مشهور هماهنگ است. مجموع نکاتی که نگارنده درباره قرائت، از تفسیر فقهی مقاتل به دست آورده است، عبارت است از:
1. مقاتل در آیه «فاعتزلوا النساء فی المحیض و لا تقربوهنّ حتّی یطهرن»، واژه «یَطهُرنَ»را به «یغتسلن» تفسیر کرده است(1) که این مطلب، حاکی از آن است که قرائت مورد پذیرش وی، «یَطَّهَّرنَ» (به تشدید) است؛ زیرا اگر این آیه، به تخفیف «یَطهُرنَ»خوانده شود، معنای آن «پاک شدن از حیض» است، نه «غسل کردن».
2. در ذیل آیه «و اتّخذوا من مقام إبراهیم مصلّی...»، در تفسیر «و اتّخِذوا»، مقاتل می‏نویسد: «یقول صلّوا عند...»؛(2) نزد مقام ابراهیم نماز گزارید! این تفسیر، بیانگر این مطلب است که مقاتل در «و اتّخذوا»، قرائت به صیغه امر را که همان قرائت مشهور میان مسلمانان می‏باشد، پذیرفته است. برخی، این آیه را به صیغه ماضی (و اتّخَذوا) قرائت کرده‏اند.(3)
3. در آیه «و إن کنتم علی سفر و لم تجدوا کاتبا»، می‏گوید: «ضحّاک «کاتبا» را «کُتّابا» قرائت می‏کرد».(4)
4. مقاتل ذیل آیه «و قضی ربّک ألاّ تعبدوا إلاّ إیّاه»، از ضحّاک روایت می‏کند که ابن مسعود «و قضی» را «و وصّی» قرائت می‏کرد.(5)
5 . مقاتل ذیل آیه «فلیس علیهنّ جناح أن یضعن ثیابهنّ»، می‏گوید: «ابن مسعود «أن یضعن من ثیابهنّ» خوانده است».(1)
6 . در نسخه خطی تفسیر فقهی مقاتل در آیه «و لاتصعّر خدّک للناس»،(2) «لاتصعِّر» به صورت «لا تصاعِر» ثبت شده است که قرائت دیگر آن است، ولی در نسخه چاپی تفسیر بزرگ مقاتل، «لاتصعِّر»، بدون الف (طبق ثبت کنونی مصحف) است و دکتر شحّاته، قرائت دیگری را از نسخه‏های خطی این تفسیر گزارش نکرده است؛ از این رو، احتمال می‏رود، ثبت «لا تصاعِر» (با الف) در تفسیر فقهی مقاتل کار ناسخان باشد.

مقاتل در تفسیر آیه «... آیات محکمات هنّ أمّ الکتاب و أخر متشابهات...»(3) می‏نویسد:
«آیات محکم» عبارت است از سه آیه بخش پایانی سوره انعام: «قل تعالوا أتل ما حرّم ربّکم علیکم... لعلّکم تتّقون» که در هیچ‏یک از کتابهای آسمانی نسخ نشده است و محرّمات یادشده در آنها بر تمامی آدمیان حرام گردیده است.(4)
وی در تفسیر بزرگش پس از بیان این مطلب، در معنای «هنّ أمّ الکتاب» می‏نویسد:
«محکمات»، اصل و اساس کتاب‏اند؛ زیرا آیه‏های یادشده در لوح محفوظ، مکتوب است و آنچه در آن آیه‏ها، حرام شده است، در همه کتابهای آسمانی نوشته شده و بر همه امتها حرام گردیده است.(5)
مقاتل بر این باور است که متشابهات عبارت است از: «الم، المص، المر، الر» که بر یهودیان در موضوع «مدّت حاکمیت و فرمانروایی امت اسلام» مشتبه گردید. از نگاه مقاتل، «فتنة» در آیه بالا، به معنای «کفر»، و «تأویل» به معنای «مدت حاکمیت امت اسلام» است و محل وقف در این آیه، لفظ جلاله «اللّه‏»می‏باشد. وی «الراسخون فی العلم» را به عالمانِ تورات همچون عبداللّه‏ بن سلام و یارانش که به دین اسلام گرویدند، تفسیر کرده است.(1)

تقدیم و تأخیر اجزایِ کلام، از فنون بلاغی است که دارای انواع گوناگونی می‏باشد و هر یک به منظور ویژه‏ای به کار می‏رود که دارای نکته‏هایی زبان‏شناختی است.(2) قرآن کریم به نیکوترین شیوه، از این فن، بهره گرفته است و مقاتل نیز در تفسیر فقهی خود که کهن‏ترین تفسیر فقهی موجود به شمار می‏رود، از کاربرد این فن در برخی آیه‏ها گزارش داده است. از آنجا که مقاتل در این آیه‏ها، فقط ادّعای تقدیم و تأخیر کرده است، صحت و درستی مدّعای او بر دلیلی که آن را اثبات کند، مبتنی است. برخی از موارد ادّعاشده عبارت است از:
1. مقاتل در تفسیر آیه 36 و 37 سوره نور، پس از «فی بیوت أذن اللّه‏ أن ترفع» می‏نویسد: «فیها تقدیم».(3) به نظر می‏رسد، مقصود وی از تقدیم در این آیه این است که بخش نخست آیه که در لفظ، مقدّم شده است، باید در معنا مؤخّر باشد؛ یعنی معنای آیه، این‏گونه است: «یسبّح للّه‏ فی بیوت أذن اللّه‏ أن ترفع و یذکر فیها اسمه رجال...».
2. عبارت «و إذا حضر القسمة أولوا القربی» در آیه 8 سوره نساء، از نظر مقاتل دارای تقدیم و تأخیر است.(4) به نظر می‏رسد، مقصود وی از تقدیم در این آیه، تقدیم مفعولِ «حضر» بر فاعل آن باشد؛ زیرا «القسمة» که مفعول‏به می‏باشد، بر فاعل که «أولوا القربی» است، مقدّم گردیده است.
3. پس از آیه «من بعد وصیّة یوصین بها أو دین» در آیه 12 سوره نساء، مقاتل می‏نویسد: «فیها تقدیم».(5) مراد از تقدیم در اینجا، مقدم بودن «دَین» بر «وصیت» است؛ زیرا پرداخت دَینِ متوفّی، بر انجام دادن وصیت او، مقدّم است.
4. از آنجا که مقاتل پیرو مکتب فقهی خلفاست و معتقد به شستن پاها در وضوست، برای هماهنگ ساختنِ ظاهر آیه وضو با دیدگاه خود، درباره عبارت «أرجلکم إلی الکعبین» در آیه 6 سوره مائده می‏نویسد: «فیها تقدیم، یعنی فاغسلوا أرجلکم إلی الکعبین».(1)
چنان که در آغاز بحث اشاره شد، ادّعای تقدیم و تأخیر در بخشها و اجزای آیه‏های قرآن، باید بر پایه دلیل و در دایره ضابطه‏های ادبی و بلاغی باشد، ولی در این آیه و تقدیم در آن، دلیلی آورده نشده است.
موارد دیگری از تقدیم و تأخیر در تفسیر فقهی مقاتل وجود دارد.(2)

مهم‏ترین منابع مقاتل در تفسیر، احادیث پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و آرای تفسیری صحابه و تابعان می‏باشد. شخصیتهایی که در بخش نخست این مقال (مشایخ و استادان) بیان شد، مرجع مقاتل در تفسیر به شمار می‏روند. محتوای تفسیر مقاتل دو نوع است:
الف) مطالب مستند به احادیث نبوی یا بیان صحابه و تابعان.
ب) مطالبی بدون استناد به حدیث یا سخن دیگران.
نوع دوم، بیش از نیمی از تفسیر فقهی مقاتل را تشکیل می‏دهد. بی‏اسناد بودن این بخش را نمی‏توان دلیل اجتهادی بودن مطالب آن دانست، به‏ویژه که پاره‏ای از آن مطالب، اسباب النزول است که باید مستند به نقل باشد؛ از این رو، با توجّه به قرائنی که می‏آورد، به نظر می‏رسد که این بخش نیز، بیشتر از عالمانِ تفسیر گرفته شده است و به هنگام نگارش، در ذکر مأخذ، سهل‏انگاری شده است. از مقایسه‏ای که میان تفسیر مقاتل و تفسیرهای منقول از ابن عباس ـ به روایت کلبی‏ـ به عمل آمد، روشن شد که بخشی از تفسیرهای بدون اسناد مقاتل، از نظر محتوا با روایات کلبی هماهنگی و همانندی دارد؛ از این رو، به نظر می‏رسد، تفسیر کلبی که از طریق ابوصالح از ابن عباس گرفته شده است، یکی از مهم‏ترین منابع مقاتل باشد. شاید از همین رو بوده که ابراهیم حربی، ادّعای یکسانی تفسیر کلبی و مقاتل را کرده است.(1)
از آنجا که کلبی از مشایخ مقاتل نیست، این پرسش مطرح می‏شود که از چه راهی، تفسیر کلبی به دست وی رسیده است؟ به نظر می‏رسد، روایت ذیل می‏تواند پاسخ این پرسش را روشن کند. ابن عدی روایت می‏کند:
کلبی گفت: آیا از قتاده و عطیه عوفی و ابوبکر هذلی تعجب نمی‏کنید؟ آنها تفسیر را از من شنیدند، ولی آن را از سوی خود [بی‏واسطه] روایت می‏کنند.(2)
چنان که در آغاز این بخش بیان شد، قتاده و عطیه عوفی از مشایخ مقاتل در تفسیر بوده‏اند؛ از این رو، می‏توان گفت، مقاتل از طریق قتاده و عطیه به تفسیر کلبی دست یافته است. در میان تفسیرهای موجود، تفسیری که بیشترین هماهنگی و همگونی را با تفسیر مقاتل دارد، تفسیر تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس است.
درباره نگارنده تنویر المقباس، اختلاف وجود دارد؛ برخی آن را به محمد بن یعقوب فیروزآبادی، نگارنده القاموس المحیط نسبت داده‏اند.(3) «بروکلمان» و «فؤاد سزگین» از این تفسیر در ذیل نام ابن عباس نام برده‏اند.(4) آرای دیگری نیز در این باره بیان شده است.(5)
با توجّه به اینکه در آغاز تنویر المقباس، سلسله سندی وجود دارد که به کلبی (از ابوصالح از ابن عباس) می‏رسد، با سنجشی که میان محتوای این تفسیر و برخی بخشهای نقل‏شده از تفسیر کلبی(6) صورت گرفت، روشن شد که تنویر المقباس تقریبا گزیده‏ای از تفسیر کلبی است که به صورت شرح مزجیِ آیه‏ها، نگارش یافته و از جهات ذیل آسیب فراوان دیده است:
الف) تلخیص و کوتاه‏نویسی بیش از اندازه که موجب حذف کامل برخی مطالب آن گردیده است.
ب) تحریف در مطالب مربوط به ولایت، فضائل اهل بیت علیهم‏السلام و... .

چنان که در زندگی‏نامه مقاتل بیان شد، وی فردی ثقه و شایان اعتمادی نبوده است، بلکه به دروغگویی و ساختن حدیث متّهم بوده است؛ از این رو، برخی مفسّران، همچون طبری، کاملاً از تفسیر او روی برتافته‏اند. در میان تفسیرهای فقهی، جز قرطبی در الجامع لأحکام القرآن، مفسّر دیگری را سراغ نداریم که آرای مقاتل را به طور گسترده‏ای نقل کرده باشد.
با وجود این، شماری از مفسّران، در تفاسیر جامع، بسیاری از آرای تفسیری مقاتل را صرفا گزارش کرده‏اند. در میان اهل سنّت، کسانی که بیشترین توجّه را به نقل دیدگاههای وی داشته‏اند، به ترتیب کثرت نقل، جمال‏الدین عبدالرحمن بن جوزی در زاد المسیر، شوکانی در فتح القدیر، ابن کثیر در تفسیر القرآن العظیم، سیوطی در الدرّ المنثور، حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، و واحدی نیشابوری در أسباب النزول می‏باشند.
در میان مفسّران شیعی، محمد بن حسن شیبانی از دانشمندان سده هفتم هجری قمری، در تفسیر نهج البیان عن کشف معانی القرآن(1) بیشترین اهتمام را به نقل آرای مقاتل نشان داده است؛ حتی به نظر می‏رسد که در میان همه مفسّران، اعم از شیعه و سنّی، بیشترین نقل از مقاتل را در تفسیر شیبانی می‏توان یافت. پس از او امین‏الاسلام طبرسی در بیش از دویست مورد، آرای تفسیری مقاتل را گزارش کرده است.(2)

تفسیر مقاتل، ویژگیهای منحصر به فردی دارد که آن را از دیگر تفسیرها متمایز می‏سازد که می‏توان به چند مورد زیر اشاره کرد:
الف) قدمت این تفسیر که به آغاز سده دوم هجری قمری می‏رسد، ارزش و اهمیت فراوانی به آن بخشیده است.
ب) نزدیکیِ نگارنده آن به عصر صحابه و تابعان که حقایقی را در خود جای داده است که در منابع بعدی، کمتر یافت می‏شود.
ج) وجود مطالب فراوان تفسیری، لغوی، فقهی و علوم قرآنی در آن که شناخت سیر تحوّل دانشهای قرآنی را میسر می‏سازد و تا اندازه‏ای، فضای فکری ـ فرهنگی عصر نگارنده را مشخص می‏سازد.
د) روانی و گزیده و گویا بودن عبارتهای این تفسیر.

ضعفهای این اثر را می‏توانیم در موارد زیر خلاصه کنیم:
الف) عدم وثاقت نگارنده آن.
ب) تأثیرپذیری نگارنده از تبلیغات سوء و روایتهای ساختگی امویان بر ضد مکتب اهل بیت علیهم‏السلام و موضعگیریهای جانبدارانه و متعصبانه.
ج) پرداختن به مطالب خارج از موضوع.
د) حمل آیه‏ها بر مورد نزول و بی‏توجهی به قاعده «العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص السبب».
ه ) ارائه تفسیرهای بی‏سندی که خواننده کتاب، آنها را از خود مقاتل می‏انگارد، ولی غالبا از دیگران گرفته شده و مأخذ آن یاد نشده است.